Μία ημέρα που άλλαξε τον Κόσμο: Η Μάχη της Χαιρώνειας με playmobil, κόμικ και videogames
Τα μυστικά των Μακεδόνων στρατιωτών – Η μάχη δίπλα στον Κηφισό ποταμό που ανέδειξε για πρώτη φορά τον Μέγα Αλέξανδρο και τον μετέτρεψε σε απόλυτο κυρίαρχο – Οσα αποκαλύπτονται μέσα από τη συναρπαστική έκθεση «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μία μέρα που άλλαξε τον κόσμο»
Είναι η μάχη που άλλαξε τον κόσμο. Οχι μόνο γιατί στη θρυλική πεδιάδα της Βοιωτίας το πρωινό του Αυγούστου του 338 π.Χ. ηττήθηκε μια για πάντα η κυρίαρχη Αθηναϊκή Δημοκρατία από τις δυνάμεις του Μακεδόνα βασιλιά Φιλίππου, αλλά γιατί ανέδειξε, για πρώτη φορά, τον πανούργο στρατηγό Αλέξανδρο σημαίνοντας την αρχή του ελληνιστικού κόσμου. Τίποτα μετά τη Χαιρώνεια δεν θα είναι το ίδιο στον αρχαίο κόσμο, που πλέον υποτάσσεται στον Φίλιππο και κατόπιν στον Αλέξανδρο, ο οποίος με τη γνωστή επιβλητικότητά του θα μετατρέψει απλούς στρατιώτες σε ιππότες και θα κατακτήσει τα άκρα της οικουμένης ενώνοντας τον ιουδαϊσμό της Αλεξάνδρειας με τον βουδισμό της Γκαντάρα και τους μάγους του ζωροαστρισμού με τους μύστες της Ισιδας.
Η πορεία του Αλέξανδρου ξεκινά με τον ίδιο να εκφωνεί Σοφοκλή και ολοκληρώνεται με τον πρόωρο θάνατό του με την απαγγελία του ποιητικού λόγου του Ευριπίδη, που αποδεικνύει ότι ήταν η πιο ηρωική και επιβλητική φιγούρα από όλες. Ολα αυτά αποκαλύπτονται από τα ευρήματα που παραθέτει η συναρπαστική έκθεση «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο». Πρόκειται για μια εμπειρία που δεν αποκαλύπτει μόνο, για πρώτη φορά, απίστευτα εκθέματα, όπως τις εντυπωσιακές στολές των επιβλητικών οπλιτών του Φιλίππου με τις πανοπλίες και τα κοφτερά σπαθιά που έκοβαν τα κεφάλια των αντιπάλων στα δύο, καθώς ήταν σύμφωνα με τις μαρτυρίες οι πιο βίαιοι, αλλά μας εξηγεί και πώς ήταν το περίφημο Πολυάνδριο της Χαιρώνειας με τους νεκρούς Θηβαίους Ιερολοχίτες που περιφρουρούσε ο γνωστός Λέοντας. Επίσης αποκαλύπτει στο κοινό θησαυρούς και μας δείχνει κλεμμένα εκθέματα από άλλα μουσεία που επέστρεψαν στην Ελλάδα.
Ολιστική εμπειρία
Για να καταλάβει ο επισκέπτης την τεράστια σημασία αυτής της μάχης, η οποία έχει εμπνεύσει στρατιωτικούς, ιστορικούς, ακόμα και ποιητές, επιστρατεύονται όλα τα μέσα σε μια ολιστική εμπειρία: από videogames μέχρι Playmobil που αποκτούν τη μορφή των περήφανων στρατιωτών της αρχαιότητας (είναι τρομερό σε μια γωνιά της αναπαράστασης να βλέπεις σε μορφή Playmobil τον Δημοσθένη ως ρίψασπι, κάτι για το οποίο τον είχαν κατηγορήσει οι Αθηναίοι).
Μέχρι τη μάχη της Χαιρώνειας και να εμφανιστεί στην περιοχή ο Φίλιππος, αφού έλαβε σχετικό χρησμό από το μαντείο των Δελφών, κατεβαίνοντας με κυριαρχικές βλέψεις στη Θήβα, η οποία είχε συνασπιστεί με τους Αθηναίους, οι τελευταίοι ήταν κυρίαρχοι παντού. Οι Θηβαίοι ήταν γνωστοί κυρίως λόγω του Ιερού Λόχου, αυτού του ανίκητου στρατού από γενναίους εραστές-πολεμιστές, τους οποίους εξυμνούσε ο Πλάτων στο «Συμπόσιο». Σε αυτούς θα καταφύγει ο νεαρός Φίλιππος στα πρώτα του βήματα. Για την ακρίβεια, εκεί θα τον στείλει η βασίλισσα Ευρυδίκη για να μάθει τα στρατιωτικά μυστικά, που θα χρησιμοποιήσει αργότερα για να τους κατατροπώσει στη Μάχη της Χαιρώνειας, βάζοντας ως μπροστάρη τον 18χρονο γιο του Αλέξανδρο.
Φέρνοντας στο φως πολλά αντίστοιχα ζητήματα, η έκθεση επικεντρώνεται σε διάφορα άγνωστα στοιχεία, όπως ότι δεν ήταν μόνο η μάχη που ανέδειξε τις στρατηγικές ικανότητες του Μακεδόνα βασιλιά, αλλά κυρίως του γιου του. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Αλέξανδρος τη χρησιμοποίησε για να πείσει τους πρώην στρατηγούς της γενιάς του πατέρα του, όπως τον Κλείτο, ότι αυτός ήταν ακόμα καλύτερος στρατηλάτης από τον Φίλιππο. Γιατί όμως η Μακεδονική Φάλαγγα ήταν τόσο τρομακτική; Τι ήταν αυτό που την έκανε κυρίαρχη σε όλο τον κόσμο;
Η Μακεδονική Φάλαγγα
Κατ’ αρχάς είναι η πρώτη φορά που ο επισκέπτης βλέπει από κοντά πλήρη εξάρτυση ενός Μακεδονομάχου και καταλαβαίνει γιατί ήταν τόσο εκφοβιστικός. Ειδικά στο ιππικό, που ήταν η ελίτ της Φάλαγγας, φορούσαν περίτεχνα κράνη (βλέπουμε ένα ιλλυρικού τύπου κράνος από το Κιλκίς), εντυπωσιακές στολές (την προσοχή μας κλέβει ο σπάνιος ανατομικός θώρακας του Προδρομίου), τις οποίες φορούσαν οι αξιωματούχοι του Φιλίππου – και στη συνέχεια του Αλέξανδρου. Πρόκειται για τα χαρακτηριστικά μέλη του στρατού της Φάλαγγας που αναμόρφωσε ο Φίλιππος εξοπλίζοντάς τους με περίτεχνα σκαλισμένα ξίφη, τα οποία ξεχώριζαν γιατί στην απόληξή τους δέσποζαν πτηνά, όπως ο αετός, ένδειξη ισχύος και σύνδεσης με τα σύμβολα του Δία, με τα οποία ταυτίζονταν συνήθως οι Ηπειρώτες και οι Μακεδόνες.
Εντύπωση κάνει ο σχεδόν άθικτος χάλκινος σαυρωτήρας που εξισορροπούσε το βάρος του δόρατος και άλλα εντυπωσιακά ξίφη και δόρατα, όπως εκείνα τα μακριά των στρατιωτών από τη Θράκη. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα βέλη που χρησιμοποιούσαν οι στρατιώτες έφεραν ανάγλυφη επιγραφή του Φιλίππου. Ο Πλούταρχος αναφέρεται στην επιβλητική παρουσία τους, αλλά και τη βιαιότητα με την οποία χτυπούσαν και σκότωναν τον εχθρό, κάτι που αποδείχθηκε από την παρουσία των συντετριμμένων, σχεδόν ολοκληρωτικά, κρανίων των μέχρι τότε άτρωτων οπλιτών του Ιερού Λόχου.
Συντετριμμένα κρανία
Στην κατακόκκινη αίθουσα της έκθεσης, όπου ακούγεται ένας βόμβος που αποτυπώνει τον φόβο και τον τρόμο που προξένησε αυτή η μάχη, αποκαλύπτονται αρχαιολογικά ανθρώπινα κατάλοιπα – υπάρχει και προειδοποίηση ότι ακολουθεί έκθεση με ανθρώπινα οστά. Εκεί βλέπουμε τα συντετριμμένα κρανία πολεμιστών (κομμένα στα δύο ή με εμφανή την τρύπα από τον σαυρωτήρα), κάτι που αποδεικνύει την απίστευτη δύναμη που είχαν τα σπαθιά των Μακεδόνων. Αλλά η έκπληξη μας περιμένει στην αμέσως επόμενη αίθουσα, αφιερωμένη εξ ολοκλήρου στον Ιερό Λόχο των Θηβαίων.
Το περίφημο αυτό στράτευμα δημιουργήθηκε αρχικά από τον Γοργίδα, Θηβαίο στρατιωτικό και αριστοκράτη, και πήρε οριστική μορφή από τον Πελοπίδα. Σε αυτούς είχε γαλουχηθεί στρατιωτικά μαθαίνοντας τα μυστικά τους ο Φίλιππος ως νεαρός. Είναι τα ίδια μυστικά που χρησιμοποίησε αργότερα στην τακτική που υιοθέτησε στη μάχη έχοντας μπροστάρη του ιππικού τον νεαρό γιο του Αλέξανδρο, στριμώχνοντας τους Ιερολοχίτες στη γωνία δίπλα ακριβώς στις όχθες του Κηφισού. Και αυτοί είναι που έχουν την τιμητική τους στην έκθεση: έναν προς έναν είχε καταγράψει ο αξέχαστος έφορος Αρχαιοτήτων Παναγιώτης Σταματάκης τους 252 σκελετούς των γενναίων Ιερολοχιτών, δηλαδή των Θηβαίων εραστών που θεωρούνταν τα πρότυπα ανδρείας, οι οποίοι μέχρι τη μάχη της Χαιρώνειας και την ήττα από τον Αλέξανδρο παρέμεναν αήττητοι.
Για να τους τιμήσει, παρότι εχθροί, ο Φίλιππος Β’ έφτιαξε το Πολυάνδριο, το οποίο, σύμφωνα με επικρατούσες αρχαιολογικές θεωρίες, περιφρουρούσε ο περίφημος Λέοντας της Χαιρώνειας. Ως εκ τούτου είναι πολύ καίρια η απόφαση των επιμελητών της έκθεσης, Παναγιώτη Ιωσήφ και Ιωάννη Φάππα, να αποτίσουν φόρο τιμής στους ανίκητους αυτούς εραστές και στον Σταματάκη, μετατρέποντας αυτά τα σκιαγραφήματα των 252 σκελετών (από τους 254 οι δύο ήταν καύσεις) σε τεράστιο πίνακα-έργο τέχνης σε μια εντυπωσιακή κατάλευκη αίθουσα, αλλά και να εκθέσουν τα ημερολόγια και την αλληλογραφία του αείμνηστου εφόρου με τη Γενική Εφορεία Αρχαιοτήτων. Αυτό που απέδειξε ο αυτοδίδακτος αρχαιολόγος, ο οποίος επειδή ήταν γιατρός μπορούσε να βγάλει πολύτιμα συμπεράσματα με βάση τα οστά, είναι ότι η παράταξη των στρατιωτών στον τάφο αντιστοιχούσε με τη θέση τους στο πεδίο της μάχης – αρκεί να φανταστούμε τη δουλειά που χρειάστηκε να κάνουν οι Μακεδόνες, τιμώντας έτσι τους ηττημένους!
Η τιμή που τους γίνεται φαίνεται και από το γεγονός ότι ανάμεσα στους μηρούς κάποιοι από τους σκελετούς έχουν τη στλεγγίδα, που είναι το όργανο που χρησιμοποιούσαν για την απόξεση της άμμου, του ιδρώτα και του λαδιού στο Γυμνάσιο. Αυτό, όπως τονίζει ο ένας από τους επιμελητές της έκθεσης, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Radboud της Ολλανδίας δρ Παναγιώτης Ιωσήφ, «σημαίνει ότι τάφηκαν εδώ όχι μόνο ως οπλίτες, αλλά ως πολίτες. Μια συλλαβή που κάνει ουσιαστική διαφορά καθώς δείχνει ότι είχαν απογυμνωθεί από τον στρατιωτικό τους χαρακτήρα και ότι ήταν ουσιαστικοί υπερασπιστές της πόλης και τιμητές του ρόλου τους ως πολίτες». Μας δείχνει μάλιστα ένα χαρακτηριστικό αγγείο όπου φαίνεται ότι πολίτης είναι αυτός που συμμετέχει στο Γυμνάσιο και τη χαρακτηριστική κίνηση που κάνει με την απόξεση της βρόμας με τη στλεγγίδα.
Θεματοφύλακάς τους, μάλιστα, ως ύψιστη τιμή και ένδειξη της ανδρείας τους, στέκεται ο σχετικός Λέοντας της Χαιρώνειας. Στην επόμενη θέση ανακαλύπτουμε την τιμή που απέδωσε ο Φίλιππος στους στρατιωτικούς του – ή σε αυτούς που προστάτευσαν τον γιο του Αλέξανδρο μπαίνοντας μπροστά στο πεδίο της μάχης. Είναι ο ίδιοι που έπεσαν στο πεδίο προστατεύοντάς τον και γι’ αυτό τους τίμησε χαρίζοντάς τους άμεση πρόσβαση στην αιωνιότητα μέσω της καύσης – είναι γνωστή η θεωρία του Ομήρου ότι η ψυχή του νεκρού πηγαίνει πιο γρήγορα στον άλλο κόσμο όταν καίγεται, γι’ αυτό και η καύση περιποιούσε ύψιστη βοηθητική τιμή στον νεκρό. Σε αντίθεση από ό,τι νομίζεται, ο επιμελητής Παναγιώτης Ιωσήφ μάς επισημαίνει ότι δεν καίγονταν όλοι αλλά μόνο όσοι ξεχώριζαν. Πολύτιμη λεπτομέρεια, το μικρό φυλακτό-μάτι, σαν αυτά που έχουμε σήμερα, που ξεχωρίζει σε μια προθήκη. Προφανώς είχε δοθεί σε κάποιον από τους πολεμιστές για καλή τύχη, μόνο που φάνηκε ότι δεν ήταν τόσο αποτελεσματικό φέρνοντας το αντίθετο αποτέλεσμα.
Η σημασία της Μάχης
Στο τελευταίο μέρος της έκθεσης αναδεικνύεται η σημασία της Μάχης της Χαιρώνειας στον σύγχρονο κόσμο, καθώς, όπως μας επισημαίνει ο κ. Ιωσήφ, η αναστήλωση του μνημείου με τον Λέοντα το 1904, σε εποχές δηλαδή όπου το νεοσύστατο κράτος στερούνταν εσόδων, απέκτησε ταυτοτικές διαστάσεις, έγινε σχεδόν μανία για τους Ελληνες που αναζητούσαν την ταυτότητά τους. Αυτό φαίνεται από την εμμονή του Αλέξανδρου Ραγκαβή να γίνει ό,τι ήταν δυνατόν για να αναστηλωθεί ο Λέοντας.
Ο κ. Ιωσήφ, ωστόσο, επικεντρώνεται στο συμβολικό άνοιγμα της Χαιρώνειας προς τον δυτικό κόσμο, αφού ο χρυσός που χρησιμοποίησε ο Αλέξανδρος στην εκστρατεία του είναι αυτός που χρησιμοποιούσε η Δύση μέχρι το 1492! Μάλιστα υποστηρίζει ότι αυτοί οι πολίτες του ελληνιστικού κόσμου ήταν πολύ κοντά σε εμάς και τον σύγχρονο άνθρωπο, καθώς «ζουν ανάμεσα σε μια ανώτερη διοικητική αρχή, που είναι ένα συχνά απρόσωπο και μακρινό βασίλειο, και στην ίδια την πόλη, διατηρώντας αυτή την πιο έμμεση σχέση που έχουμε εμείς με την εξουσία». Ισως σε αυτό να έπαιξε ρόλο το ότι ήταν τότε που αμφισβητήθηκε για πρώτη φορά η απόλυτη κυριαρχία των θεών (ο Φίλιππος θεωρούσε τον εαυτό του ταυτόσημο με τον Δία) και έτσι οι άνθρωποι του ελληνιστικού κόσμου ήταν πλέον ελεύθεροι να χαίρονται τις απολαύσεις, την ανάγνωση, την εξερεύνηση, τα διάφορα θεάματα και την αγάπη για το ωραίο.
Η έκθεση, που περιλαμβάνει 240 αρχαιότητες και ιστορικά τεκμήρια που προέρχονται από μουσεία του εξωτερικού (πολλά είναι αποτέλεσμα επαναπατρισμού) ολοκληρώνεται με τη σύγχρονη παράθεση της μάχης σε μορφή Playmobil και τη λειτουργία πολυμέσων, αλλά και το επιτοίχιο κόμικ που αφηγείται την ιστορία και τις δύο ταινίες -βασισμένες στα βιντεοπαιχνίδια Assassin’s Creed Odyssey και Assassin’s Creed Origins- που μετατρέπουν την επίσκεψη σε απολαυστική εμπειρία για όλες τις ηλικίες.
