Ο «Δαβίδ» του Μιχαήλ Άγγελου και η ελευθερία της έκφρασης κόντρα στην προστασία των καλλιτεχνικών θησαυρών

Ο Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου είναι ένας θρύλος στην ιταλική κουλτούρα από την ολοκλήρωσή του το 1504. Αλλά στην τρέχουσα εποχή του γρήγορου χρήματος, οι υπεύθυνοι του μουσείου ανησυχούν ότι η θρησκευτική και πολιτική σημασία του μαρμάρινου αγάλματος μειώνεται από τα χιλιάδες μαγνητάκια για ψυγεία και άλλα αναμνηστικά που πωλούνται στη Φλωρεντία με επίκεντρο τα γεννητικά όργανα του Δαβίδ.

Η διευθύντρια της Galleria dell’Accademia, Σεσίλιε Χόλμπεργκ, έχει αναλάβει τον ρόλο του υπερασπιστή του Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου από την άφιξή της στο μουσείο το 2015, θέτοντας στο στόχαστρό της κυρίως όσους επωφελούνται από την εικόνα του, συχνά με τρόπους που θεωρεί «εξευτελιστικούς».

Με αυτόν τον τρόπο, μοιάζει σαν να λειτουργεί και η ίδια σαν ένας διαφορετικός Δαβίδ, αλλά σε μια άλλη μάχη, αυτή ενάντια στον Γολιάθ του αδέσμευτου καπιταλισμού με τον στρατό από πλανόδιους πωλητές και υπευθύνους καταστημάτων αναμνηστικών που φορούν ποδιές στις οποίες φιγουράρει το γυμνό σώμα του αγάλματος, μπλουζάκια με άσεμνες χειρονομίες και πανταχού παρόντα ειδώλια, συχνά σε Pop Art νέον.

Κατόπιν εντολής της Χόλμπεργκ, η εισαγγελία της Φλωρεντίας έχει κινήσει μια σειρά δικαστικών υποθέσεων που επικαλούνται τον εμβληματικό κώδικα πολιτιστικής κληρονομιάς της Ιταλίας, ο οποίος προστατεύει τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς από απαξιωτική και μη εξουσιοδοτημένη εμπορική χρήση. Η Accademia έχει κερδίσει εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ σε αποζημιώσεις από το 2017, είπε η Χόμπεργκ. «Υπήρχε μεγάλη χαρά σε όλο τον κόσμο για αυτή την πραγματικά μοναδική νίκη που καταφέραμε, και ερωτήσεις και απορίες από παντού για το πώς το κάναμε», είπε στο Associated Press.

Ακολούθησαν νομικές ενέργειες για την προστασία αριστουργημάτων σε άλλα μουσεία, όχι χωρίς συζήτηση, όπως ο «Άνθρωπος του Βιτρούβιου» του Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Δαβίδ του Ντονατέλο και η «Γέννηση της Αφροδίτης» του Σάντρο Μποτιτσέλι.

Οι αποφάσεις αμφισβητούν μια ευρέως διαδεδομένη πρακτική σύμφωνα με την οποία τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύονται για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα πριν εισέλθουν στο δημόσιο τομέα – που είναι η διάρκεια ζωής του καλλιτέχνη συν 70 χρόνια – σύμφωνα με τη Σύμβαση της Βέρνης που υπογράφηκε από περισσότερες από 180 χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ιταλίας.

Γενικότερα, οι αποφάσεις εγείρουν το ερώτημα εάν τα θεσμικά όργανα θα πρέπει να είναι οι κριτές του γούστου και σε ποιο βαθμό περιορίζεται η ελευθερία της έκφρασης. «Δεν εγείρει μόνο νομικά ζητήματα, αλλά και φιλοσοφικά ζητήματα. Τι σημαίνει πολιτιστική κληρονομιά; Πόσο θέλετε να σφίξετε τη θηλιά σε ιδρύματα για ιδέες και εικόνες που είναι δημόσια;» είπε ο Τόμας Σ. Ντάνζιγκερ, δικηγόρος της αγοράς τέχνης με έδρα τη Νέα Υόρκη. Επικαλέστηκε τη διάσημη σειρά του Άντι Γουόρχολ, εμπνευσμένη από τον «Μυστικό Δείπνο» του Λεονάρντο ντα Βίντσι. «Θα εμποδίσετε καλλιτέχνες όπως ο Γουόρχολ να δημιουργήσουν ένα παράγωγο έργο;» ρώτησε ο Ντάντζιγκερ.

Ο πολιτιστικός κώδικας της Ιταλίας είναι ασυνήθιστος ως προς το εύρος του, επεκτείνοντας ουσιαστικά στο διηνεκές τα πνευματικά δικαιώματα του δημιουργού στο μουσείο ή το ίδρυμα που κατέχει το έργο. Το Βατικανό έχει παρόμοια νομοθετική προστασία στα αριστουργήματά του και αναζητά ένδικα μέσα μέσω του δικαστικού του συστήματος για οποιαδήποτε μη εξουσιοδοτημένη αναπαραγωγή, μεταξύ άλλων για εμπορική χρήση και για προσβολή της αξιοπρέπειας του έργου, δήλωσε εκπρόσωπος.

Αλλού στην Ευρώπη, η Ελλάδα έχει παρόμοιο νόμο, που εγκρίθηκε το 2020, ο οποίος απαιτεί άδεια χρήσης εικόνων ιστορικών τοποθεσιών ή αντικειμένων για εμπορική χρήση και απαγορεύει τη χρήση εικόνων που «αλλοιώνουν» ή «προσβάλλουν» τα μνημεία με οποιονδήποτε τρόπο.

Το γαλλικό μουσείο του Λούβρου, το οποίο φιλοξενεί μερικά αριστουργήματα που αναπαράγονται συχνά, όπως η «Μόνα Λίζα» και η Αφροδίτη της Μήλου, σημειώνει ότι η συλλογή του χρονολογείται κυρίως πριν από το 1848, γεγονός που τα θέτει στη δικαιοδοσία του Δημοσίου, σύμφωνα με τη γαλλική νομοθεσία.

Οι δικαστικές υποθέσεις έχουν θέσει το ερώτημα εάν ο νόμος της Ιταλίας παραβιάζει μια οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης του 2019 που δηλώνει ότι κάθε έργο τέχνης που δεν προστατεύεται πλέον από πνευματικά δικαιώματα ανήκει στο Δημόσιο, πράγμα που σημαίνει ότι «όλοι πρέπει να είναι ελεύθεροι να χρησιμοποιούν και να μοιράζονται αντίγραφα αυτού του έργου». Η Επιτροπή της ΕΕ δεν έχει ασχοληθεί με το θέμα, αλλά ένας εκπρόσωπος είπε στο Associated Press ότι αυτή τη στιγμή ελέγχει τη «συμμόρφωση των εθνικών νόμων που εφαρμόζουν την οδηγία για τα πνευματικά δικαιώματα» και θα εξετάσει εάν ο κώδικας πολιτιστικής κληρονομιάς της Ιταλίας παρεμβαίνει στην εφαρμογή της.

Η Χόλμπεργκ κέρδισε την πρώτη της υπόθεση εναντίον των υπευθύνων εισιτηρίων που χρησιμοποιούν την εικόνα του Δαβίδ για να πουλήσουν αντικείμενα έξω από τις πόρτες της Accademia. Έχει επίσης βάλει στο στόχαστρο την GQ Italia για το ότι χρησιμοποιεί το προσώπου ενός μοντέλου στο σώμα του Δαβίδ.

Ανεξάρτητα από το πόσες αγωγές έχει ξεκινήσει η Χόλμπεργκ ο πολλαπλασιασμός των ομοιωμάτων του Ντέιβιντ συνεχίζεται. «Λυπάμαι που υπάρχει τόση άγνοια και τόσο λίγος σεβασμός στη χρήση ενός έργου που για αιώνες επαινείται για την ομορφιά του, για την αγνότητά του, για τις έννοιές του, για τα σύμβολά του, για την παραγωγή κακόγουστων προϊόντων», είπε η Χόλμπεργκ.

Με βάση την επιτυχία της Χόλμπεργκ, η ιδιωτική οντότητα που είναι θεματοφύλακας του καθεδρικού ναού-ορόσημο της Φλωρεντίας έχει αρχίσει να κυνηγά εμπορικές επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν τον διάσημο τρούλο για μη εξουσιοδοτημένους και μερικές φορές εξευτελιστικούς σκοπούς – συμπεριλαμβανομένων ανδρικών και γυναικείων εσωρούχων.

Μέχρι στιγμής, οι επιστολές παύσης και παραίτησης ήταν αρκετές για να κερδίσουν τη συμμόρφωση χωρίς να φτάσουν στα δικαστήρια, προσθέτοντας επιπλέον μισό εκατομμύριο ευρώ ετησίως σε έσοδα που ξεπερνούν τα 30 εκατομμύρια ευρώ, είπε στο ΑΡ ο πρόεδρος του Opera di Santa Maria del Fiore, Λούκα Μπανιόλι. «Είμαστε γενικά υπέρ της ελευθερίας της καλλιτεχνικής έκφρασης», είπε ο Μπανιόλι. «Όταν πρόκειται για πειραγμένα αντίγραφα, γίνεται λίγο πιο δύσκολο να καταλάβουμε πού τελειώνει η καλλιτεχνική ελευθερία και πού αρχίζουν τα δικαιώματα της εικόνας μας».

Ο κώδικας πολιτιστικής κληρονομιάς της Ιταλίας με τη σημερινή του μορφή ισχύει από το 2004, και ενώ οι περιπτώσεις της Χόλμπεργκ δεν ήταν οι πρώτες, αντιπροσώπευαν μια επιτάχυνση, είπαν οι ειδικοί. Η νομολογία ελέγχεται ακόμα. Δικαστήριο στη Βενετία διέταξε τη γερμανική εταιρεία κατασκευής παζλ Ravensburger να σταματήσει να χρησιμοποιεί την εικόνα του «Ανθρώπου του Βιτρούβιου». Η απόφαση απέρριψε σιωπηρά το επιχείρημα της Ravensburger ότι ο νόμος ήταν ασυμβίβαστος με την οδηγία της ΕΕ για τα πνευματικά δικαιώματα, είπαν οι δικηγόροι.

Οι ειδικοί λένε ότι η επιθετική στάση θα μπορούσε να δράσει ως μπούμερανγκ, αποθαρρύνοντας την αδειοδότηση προς έργα τέχνης της Ιταλίας περιορίζοντας ταυτόχρονα την αναπαραγωγή αριστουργημάτων που χρησιμεύουν ως πολιτιστικοί πρεσβευτές. «Υπάρχει κίνδυνος για την Ιταλία, επειδή μπορείτε να επιλέξετε ένα έργο τέχνης που δεν καλύπτεται από αυτή τη νομοθεσία», δήλωσε ο Βιτόριο Τζερούλι Ιρέλι, δικηγόρος πνευματικής ιδιοκτησίας στη Ρώμη. «Σε πολλές περιπτώσεις, είναι το ίδιο για εσάς να χρησιμοποιήσετε τον πίνακα του Λεονάρντο που βρίσκεται στο Ηνωμένο Βασίλειο ή τον πίνακα του Λεονάρντο που βρίσκεται στην Ιταλία. Απλώς πηγαίνετε για την πιο εύκολη επιλογή».

lifo.gr