«Ο τρόπος που ο Ομηρος αντιμετωπίζει τα δύο φύλα είναι πολύ σύγχρονος»

Οταν η Εμιλι Γουίλσον ήταν στο Δημοτικό στην Οξφόρδη επιλέχτηκε για να παίξει τον ρόλο της Αθηνάς σε ένα σχολικό θεατρικό έργο. Κάπως έτσι ξεκίνησε να διαβάζει την παιδική έκδοση της Οδύσσειας και να ανακαλύπτει την μαγεία της ελληνικής μυθολογίας. Αγάπησε αμέσως το γεγονός ότι αυτές οι ιστορίες ενέπλεκαν την πραγματικότητα με τη φαντασία.

«Ο τρόπος που ο Ομηρος αντιμετωπίζει τα δύο φύλα είναι πολύ σύγχρονος»-1«Εμαθα από μικρή πως ο κόσμος είναι επικίνδυνος και σκοτεινός, οι άνθρωποι πεθαίνουν και πως οι ήρωες έχουν μια φωτεινή αλλά και μια σκοτεινή πλευρά», λέει στην «Κ» η κορυφαία κλασικίστρια από το Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνιας, όπου διδάσκει σήμερα. Αν και είναι η πρώτη γυναίκα που μετέφρασε την Οδύσσεια στην αγγλική γλώσσα, δεν της αρέσουν οι κατηγοριοποιήσεις. «Δεν θα διάβαζα ποτέ ένα έργο προαποφασισμένη ότι αυτό είναι ένα φεμινιστικό έργο, ή ένα έργο που μιλάει για τον ανδρισμό και τον ματσισμό. Αυτοί οι χαρακτηρισμοί θεωρώ είναι κλισέ», εξηγεί για να μας βοηθήσει να δούμε τις γυναίκες της Ιλιάδας με μια νέα ματιά. «Αν ξεχάσουμε το γεγονός πως η Ελένη απάτησε τον άνδρα της και φύγουμε από την πρώτη ανάγνωση, τότε μπορούμε να γνωρίσουμε την πραγματική πρωταγωνίστρια του Ομήρου» θα πει για να μοιραστεί μια σύγχρονη ανάλυση στο Ομηρικό έπος.

-Είστε η πρώτη γυναίκα μεταφράστρια της Οδύσσειας και τώρα αναλάβατε τη δύσκολη αποστολή και της μετάφρασης της Ιλιάδας.

«Αν και είμαι η πρώτη γυναίκα της μετάφρασης της Οδύσσειας, δεν είμαι της Ιλιάδας, υπάρχει η μετάφραση της Καρολάιν Αλεξάντερ πριν από τη δική μου. Αποφάσισα αυτή την αποστολή, μου αρέσει η λέξη αποστολή, γιατί με προσέγγισαν από τις εκδόσεις για τις οποίες είχα μεταφράσει και το πρώτο βιβλίο του Ομήρου. Στην αρχή δεν ήμουν σίγουρη πως θα το κάνω, γιατί δεν ήμουν σίγουρη αν θα μπορούσα να κάνω κάτι διαφορετικό από τις άλλες μεταφράσεις, και ταυτόχρονα να αποδώσω και ένα κείμενο πιστό στο αυθεντικό. Οι περισσότερες αγγλικές μεταφράσεις των τελευταίων εκατό χρόνων, δεν είχαν μέτρο, η Ιλιάδα είναι γραμμένη σε δακτυλικό εξάμετρο. Γι’ αυτό και αποφάσισα να το κρατήσω και να προσκαλέσω τον αναγνώστη να το διαβάσει φωναχτά, και να σκεφτεί και με όρους μουσικής και ήχου. Πιστεύω επίσης πώς χωρίς το μέτρο πολλές μεταφράσεις κάνουν τον Ομηρο να ακούγεται πομπώδης και πολύπλοκος, ενώ είναι πολύ πιο απλός στην πραγματικότητα. Στην αρχαιότητα το αυθεντικό κείμενο ήταν φυσικά βασισμένο στον προφορικό λόγο, οπότε δεν ήταν σχεδιασμένο να περιλαμβάνει δύσκολες λέξεις, να ανατρέχεις σε λεξικά για να αναζητήσεις δύσκολες λέξεις. Ηταν σχεδιασμένο για να έχει μια ευκολία, να μπορεί κανείς να το απαγγείλει. Ηθελα να το πετύχω αυτό στη μετάφραση και ήθελα συνάμα να αποδώσω τα συναισθήματα και την πολυπλοκότητα του Ομήρου».

«Αν ξεχάσουμε το γεγονός πως η Ελένη απάτησε τον άνδρα της και φύγουμε από την πρώτη ανάγνωση, τότε μπορούμε να γνωρίσουμε την πραγματική πρωταγωνίστρια του Ομήρου».

-Κοιτάξατε την Ιλιάδα με αυτό που αποκαλούμε γυναικείο βλέμμα; Είναι εφικτό αυτό με ένα τέτοιο κείμενο;

«Είμαι πολύ επιφυλακτική με αυτό το θέμα. Πολλές επικεφαλίδες έδωσαν έμφαση στο γεγονός ότι είμαι γυναίκα, αλλά δεν είναι αυτό το κίνητρο μου. Υπάρχουν δύο λόγοι για αυτό. Δεν είμαι η μοναδική γυναίκα μεταφραστής του Ομήρου, υπάρχουν πολλές σε άλλες γλώσσες, στα γαλλικά, στα ιταλικά, στα τούρκικα. Και σίγουρα δεν είμαι η μοναδική γυναίκα ακαδημαϊκή που ασχολείται με τον Ομηρο, υπήρξαν επίσης πολλές από τις οποίες έχω διδαχθεί. Επιπλέον δεν μου αρέσουν οι γενικότητες, πως απλά επειδή είμαστε γυναίκες είμαστε όλες ίδιες. Για εμένα δεν υπάρχει αυτό το γυναικείο βλέμμα, διότι όπως ανέφερα και προηγουμένως, η μετάφραση της Ιλιάδας από την Καρολάιν Αλεξάντερ δεν έχει τίποτε κοινό με τη δική μου. Νομίζω πως αυτό που ίσως υφίσταται είναι η επίγνωση του ότι είμαι γυναίκα. Αναμφισβήτητα έχω μάθει πολλά από γυναίκες ακαδημαϊκούς που έχουν μελετήσει το γυναικείο φύλο στον Ομηρο, το οποίο πιστεύω πως είναι ενδιαφέρον και πολύπλοκο συνάμα. Αλλά αυτό που εγώ προσωπικά προσπαθώ να αποδώσω στον Ομηρο είναι η βαθιά ενσυναίσθηση που τρέφει για όλους τους χαρακτήρες, τόσο για τους Θεούς, όσο και για τους θνητούς, άνδρες και γυναίκες».

-Πώς αντιμετωπίζει ο Ομηρος τις γυναίκες στη Ιλιάδα, ένα κατεξοχήν ανδροκρατούμενο ποίημα;

«Ολα αυτά τα χρόνια που μελετώ τον Ομηρο δεν είχα ποτέ την εντύπωση πως ο ποιητής δίνει λιγότερη έμφαση στους γυναικείους χαρακτήρες. Και πιστεύω πως αρκετές μελέτες, αλλά και μεταφράσεις παρουσιάζουν τα έργα σαν το μόνο σημαντικό στοιχείο να είναι οι άνδρες πολεμιστές. Αλλά αυτό δεν είναι αλήθεια. Και δεν το λέω αυτό μόνο και μόνο επειδή είμαι γυναίκα, αλλά επειδή έχω ξοδέψει πάρα πολύ χρόνο διαβάζοντας τα ποιήματα αυτά ξανά και ξανά. Και γενικά δεν θα διάβαζα ποτέ ένα έργο προαποφασισμένη ότι αυτό είναι ένα φεμινιστικό έργο, ή ένα έργο που μιλάει για τον ανδρισμό και τον ματσισμό. Αυτοί οι χαρακτηρισμοί θεωρώ είναι κλισέ».

«Αυτό που προσωπικά προσπαθώ να αποδώσω στον Όμηρο είναι η βαθιά ενσυναίσθηση που τρέφει για όλους τους χαρακτήρες, τόσο για τους Θεούς, όσο και για τους θνητούς, άνδρες και γυναίκες».

-Πότε διαβάσατε Όμηρο για πρώτη φορά;

«Ξεκίνησα να μαθαίνω αρχαία ελληνικά στο σχολείο, και νομίζω είχαμε διαβάσει και λίγο από την Οδύσσεια τότε, αλλά η πρώτη φορά που διάβασα ολόκληρη την Οδύσσεια ήταν όταν ήμουν πρωτοετής στο Πανεπιστήμιο. Θυμάμαι πέρασα ένα καλοκαίρι πριν ξεκινήσω τις σπουδές μου διαβάζοντας Όμηρο. Ημουν ενθουσιασμένη τόσο με την γλώσσα, αλλά και με την οπτική του κόσμου που αντικατόπτριζε ο Όμηρος. Και στα δύο του έργα ανέπτυσσε την αλλόκοτη σχέση ανάμεσα σε δύο κόσμους, αυτόν των Θεών που δεν νοιάζονται για τίποτε, και των αδύναμων θνητών, έρμαιων τους. Καθώς και τη δύναμη που εξασκούν οι Θεοί πάνω στους ανθρώπους. Οπως επίσης ανέπτυσσε και τη συναισθηματική φόρτιση των ανθρώπων, την οργή του Αχιλλέα για παράδειγμα. Είναι ένας βίαιος και σκοτεινός κόσμος. Αλλά ταυτόχρονα και ένας κόσμος μέσα στον οποίο έχει την δυνατότητα να αναπτυχθεί πραγματική ανθρώπινη επικοινωνία, ακόμη και μεταξύ ανθρώπων που βρίσκονται σε αντίθετα στρατόπεδα σε έναν πόλεμο».

 

-Ζούμε σε καιρούς πολέμου. Υπάρχουν μαθήματα που μπορούμε να διδαχθούμε από τον Όμηρο;

 

«Νoμίζω πως μπορούμε να αντλήσουμε πολλά παραδείγματα και συμπεριφορές από τον Όμηρο για τις σημερινές συρράξεις. Ο τρόπος με τον οποίο ο ποιητής επικεντρώνεται στα προσωπικά συναισθήματα ως κίνητρα για να δράσει κανείς, τόσο στους θεούς, όσο και στους ανθρώπους, μάς κάνει να κατανοήσουμε περισσότερα και για τους σύγχρονους πολέμους. Στα ΜΜΕ αναλύουμε τις συγκρούσεις μόνο σε σχέση με τα οικονομικά και τα πολιτικά κίνητρα και δεν καταλαβαίνουμε πως λαμβάνουν επίσης χώρα για λόγους συναισθηματικούς. Προκαλούνται επίσης από εκείνους που προσπαθούν να εκδικηθούν πράξεις άλλων ή να ανακτήσουν κάτι που έχασαν. Τις περισσότερες φορές όμως αυτό που έχασαν, δεν μπορεί πλέον να ανακτηθεί, κάτι το οποίο είναι το κεντρικό θέμα στην Ιλιάδα αν το σκεφτεί κανείς. Ισχύει όμως και στην περίπτωση της Γάζας ή της Ουκρανίας για παράδειγμα. Επίσης οι άνθρωποι μάχονται τόσο με πράξεις αλλά και με λόγια, όπως και στην Ιλιάδα. Τι δήλωσε ο ένας ηγέτης, τι απάντησε ο άλλος, με ποια λόγια απείλησε ο ένας τον άλλον;

 

-Στον Ομηρο υπάρχει επίσης αυτή η άμεση σχέση ανάμεσα στους θεούς και στον άνθρωπο. Κάτι που σήμερα δεν συναντάμε σε τέτοιο βαθμό πλέον.

 

«Εξαρτάται με ποιον συνομιλείς. Υπάρχουν άνθρωποι πολύ θρησκευόμενοι που συνομιλούν με τον Θεό καθημερινά, υπάρχουν πόλεμοι υποκινούμενοι από τη θρησκεία. Νομίζω πως στον Ομηρο, οι θεοί παίζουν έναν ρόλο κριτή. Είναι εκεί για να μας θυμίζουν τον περιορισμό των δυνατοτήτων μας, τα όρια της δύναμης μας, το γεγονός πως όλοι θα πεθάνουμε μια μέρα. Το πόσο ευάλωτοι είμαστε. Και ακόμη και αν δεν πιστεύουμε σε αυτούς τους συγκεκριμένους θεούς, αυτό που όμως έχει σημασία είναι πως δεν είμαστε οι ίδιοι θεοί και υπάρχουν δυνάμεις πάνω από εμάς. Ο Όμηρος προσπαθεί να μας διδάξει ταπεινοφροσύνη. Όχι κάποια θρησκεία».

«Στον Ομηρο, οι θεοί παίζουν έναν ρόλο κριτή. Είναι εκεί για να μας θυμίζουν τον περιορισμό των δυνατοτήτων μας, τα όρια της δύναμης μας, το γεγονός πως όλοι θα πεθάνουμε μια μέρα».

-Πώς θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε τις σχέσεις ανάμεσα στους άνδρες και τις γυναίκες στην Ιλιάδα με τις σημερινές;

«Προσωπικά βρίσκω πολύ ενδιαφέροντες και τους θεούς και τις θεότητες. Αλλωστε στο επίκεντρο και των δύο έργων βρίσκεται μια γυναίκα. Στην Οδύσσεια όλα υποκινούνται από την Αθηνά, ενώ στην Ιλιάδα από τη Θέτιδα, η οποία θέλει να αποκαταστήσει τη φήμη του γιου της. Και στις δύο περιπτώσεις, τα δύο έπη μιλούν για δυο γυναίκες οι οποίες χειρίζονται μια κατάσταση. Αλλά και οι υπόλοιποι γυναικείοι χαρακτήρες είναι καταπληκτικοί και πολυδιάστατοι. Η Ανδρομάχη, η σύζυγος του Εκτορα, η οποία ειδικά στην τελευταία σκηνή όπου συναντά τον Εκτορα πριν εκείνος αντιμετωπίσει τον Αχιλλέα για να σώσει την Τροία, περιγράφεται σαν μια γκρινιάρα γυναίκα, έχει και μια άλλη διάσταση. Σε αυτή τη συνάντηση θέτει τη δική της οπτική. Φοβάται ότι μπορεί να γίνει σκλάβα, να σκοτωθεί, να βιαστεί, να δει το μωρό της να πεθαίνει. Ο Ομηρος προβάλει τον δικό της ρόλο. Και ο Εκτορας το γνωρίζει αυτό και οφείλει να κάνει μια επιλογή. Οι δυο τους ως ζευγάρι έχουν διαφορετικές γνώμες, εκείνος ως άντρας και εκείνη ως γυναίκα. Ο τρόπος που ο Ομηρος αντιμετωπίζει τα δύο φύλα είναι πολύ σύγχρονος. Αυτό το παρατηρούμε και στην περίπτωση της Ελένης τόσο στην Ιλιάδα όσο και στην Οδύσσεια. Αν προσεγγίσεις τον χαρακτήρα της με την ταυτότητα της μοιχαλίδας, της γυναίκας που απάτησε τον άντρα της, τότε έχεις παγιδευτεί. Αλλά αν αποφύγεις αυτή την πρώτη ανάγνωση, η οποία πρέπει να λάβουμε υπόψιν μας πως είναι μια «χριστιανική» απόδοση του Ομήρου, τότε θα δεις την πραγματική Ελένη. Θα δεις πώς σκέφτεται, πώς ζει, και θα καταλάβεις πως είναι μια γυναίκα που προσπαθεί να επιβιώσει σε μια πολύ πολύπλοκη κατάσταση όπου όλοι την κατηγορούν πως είναι η αιτία της έναρξης ενός πολέμου. Δεν είναι καθόλου αυτό που εκείνη ήθελε. Αν προσεγγίσει λοιπόν κανείς τους γυναικείους χαρακτήρες στην Ιλιάδα με ένα ανοιχτό μυαλό, θα δει μια άλλη πλευρά, όπου ο δημιουργός συμπεριφέρεται στις γυναίκες του με συμπόνοια και κατανόηση. Ο Όμηρος αγαπούσε τις γυναίκες εξίσου με τους άντρες πολεμιστές του».

kathimerini.gr