Το Ηράκλειο μπροστά στην απειλή του πολέμου – Τα καταφύγια του 1940

Τέλη του Οκτώβρη του 1940. Μέρες πολέμου όχι μόνο για την χώρα μας, αλλά και γενικότερα. Η Καστρινή πολιτεία αφήνει σιγά σιγά την φιλήσυχη φορεσιά της.

Πρέπει να μάθει να ζει τώρα πια μέσα στους καπνούς και να υπομένει τον όλεθρο και τη συμφορά του πολέμου. Χωρίς καν να τα θέλει όλα αυτά. Και όμως…

Σ’ ένα έγγραφο από τα πολλά που ανήκουν στο αρχειακό υλικό του Δήμου Μας, το οποίο φυλάσσεται ευλαβικά στο τμήμα αρχείων της Βικελαίας Βιβλιοθήκης διαβάζουμε τα εξής: Φυσικά πρόκειται για μια γνωστοποίηση του διοικητή παθητικής αεραμύνης, ταγματάρχη χωροφυλακής  Εμμανουήλ Ορφανουδάκη, την οποία υπογράφουν ο δήμαρχος Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκης και ο νομομηχανικός Ηρακλείου, Κ. Χρυσικόπουλος.

Αναφέρεται λοιπόν στην γνωστοποίηση αυτή ποια είναι τα κατάλληλα καταφύγια σε περίπτωση συναγερμού, λόγω αεροπορικής επιδρομής.

Είναι τόσο σημαντικά όλα αυτά αφού μαθαίνουμε τοποθεσίες, παλιές ονομασίες δρόμων και περιοχών, ονόματα κατοίκων του Ηρακλείου, επαγγέλματα και κατοικίες οικογενειών και τόσα άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία!

Και όλα αυτά; Προτού ξεσπάσει ο πόλεμος του 1940.

Σαράντα εννέα στον αριθμό τέτοια καταφύγια αριθμούσε η Καστρινή πολιτεία:

Υπόγειο Γεωργίου Φουντουλάκη, χρησιμοποιούμενο ως εργαστήριο της Υδραυλικής Υπηρεσίας του Δήμου μας, στην πλατεία Καλλεργών.

Υπόγειο οικοδομής Παλίδου, δικηγόρου, στην πλατεία παλαιάς Νομαρχίας, σημερινό πάρκο Θεοτοκόπουλου.

Υπόγειο οικοδομής Λημνίου στην οδό Ιωάννου Μεταξά, πλησίον ζαχαροπλαστείου Ρεγκινάκη, απέναντι απο τη σημερινή Βικελαία, αρχή Δαιδάλου.

Υπόγειο μεγάρου “Αχτάρικα”, σημερινή Βικελαία Βιβλιοθήκη, μέσα στη στοά του Ρεγκινάκη.

Χώρος πολυκατοικίας Νικολάου Φαλκωνάκη, ως και εσωτερικός διάδρομος εις την οδό Ιωάννου Μεταξά, σημερινή οδός Δαιδάλου.

Ισόγειο μαγαζί Ακράτου και Βασιλάκη, επί της οδού Ιωάννου Μεταξά, το οποίο εχρησιμοποιείτο άλλοτε από το πατριωτικό ίδρυμα. Ανεβαίνοντας τη Δαιδάλου από τα Λιοντάρια προς την πλατεία Ελευθερίας στο δεξί μας χέρι, διαγώνιο από το ξενοδοχείο Στουμπίδη.

Δύο υπόγειες στοές της οικοδομής Ζουράρη, επί της οδού Ιωάννου Μεταξά. Απέναντι από τη σημερινή περιφέρεια με πρόσβαση όμως από τη Δαιδάλου αρ. 28-32.

Υπόγειο φαρμακείου Χρήστου Ζουράρη επί της οδού Βασιλέως Κωνσταντίνου παραπλεύρως καφενείου Φρουζή. Η οδός Βασιλέως Κωνσταντίνου είναι η σημερινή οδός Δικαιοσύνης και η οικοδομή Ζουράρη άρχιζε από τη σημερινή οδό Δαιδάλου και εκτεινόταν μέχρι τη Δικαιοσύνης. Ο φαρμακοποιός Χρήστος Ζουράρης ήταν ο πατέρας του γνωστού καθηγητή και βουλευτή Κώστα Ζουράρη.

Υπόγειο καφενείου “Εθνικό” στην οδό Βασιλέως Κωνσταντίνου.

Υπόγειο κάτω από το παντοπωλείο Αλεξίου στο Μεϊντάνι.

Στοά στην σημερινή Καινούργια Πόρτα ή πύλη του Ιησού.

Υπόγειο οικοδομής Παπαδάκη, υπομοιράρχου κοντά στο πυροσβεστείο, στην οδό Βιάννου.

Υπόγειο οικίας Σταύρου Μάνθου δικηγόρου, στην πλατεία Τζαμάκι.

Υπόγεια εις Τζαμάκι, οικοδομής Ιωάννου Ελευθεράκη, δερματεμπόρου, και Νικολακάκη, νομιάτρου. Η περιοχή πίσω ακριβώς απο το σημερινό φούρνο του Τούλη.

Υπόγειο οικίας Βαρκαράκη, μηχανικού, οδός Λασιθίου, Βαλιδέ Τζαμί, σημερινή πλατεία Κορνάρου.

Υπόγειο ιατρείου Εμμανουήλ Χαλκιαδάκη, ιατρού στο Τσιντάρ Χαμάμι. Εκεί που σήμερα ενώνονται η οδός Έβανς με την οδό Μηλιαρά, πιο πάνω από την πλατεία Κορνάρου.

Υπόγειο Μιχαήλ Βασιλάκη,του γνωστού Μπακόλα, παππού του Μανόλη Βασιλάκη, στο Καρακαντί, σημερινή οδό Θεσσαλονίκης, δίπλα στα γραφεία της πατρίδας.

Υπόγειο οικίας Παπαδάκη πιλοποιού στην οδό Σφακίων.

Υπόγειο οικοδομής Καπαρουνάκη στην οδό 1821.

Υπόγειο Νικολάου Καπαρουνάκη επιπλοποιού, οδός 1821.

Υπόγειο φαρμακείου Θεοδώρου Θεοδωρίδου στην πλατεία Αρκαδίου.

Υπόγειο οικίας άλλοτε Μιλτιάδη Ανδρεαδάκη και νυν Μηλιαρά Στέφανου, δικηγόρου, επί της οδού Ζωγράφου έναντι Γυναικολογικής Κλινικής Γρηγορίου Χατζιδάκη.

Υπόγειο οικίας Εμμανουήλ Παπακαλιάτη, οδού Πεδιάδος (πλησίον θεάτρου Πουλακάκη), περιοχή σήμερα όπου βρίσκεται το Ιατρικό Κρήτης.

Υπόγειο οικίας Γεωργίου Σκουλά, δικηγόρου, οδός Σμύρνης κοντά στο Τσιντάρ Χαμάμ.

Υπόγειο οικίας Μιχαήλ Πλεύρη, αντισυνταγματάρχου, στην οδό Τρυφίτσου.

Δύο καταφύγια στην περιοχή της Βίγλας, είσοδος πλησίον της οδού Πεδιάδος, πλησίον της οικίας Μάνθου Πλεύρη αντισυνταγματάρχου.

Υπόγειο θεάτρου Πουλακάκη, κάτωθεν του καφενείου επί της οδού Πεδιάδος, σημερινό Ιατρικό Κρήτης.

Υπόγειο Ιωάννου Γρύφιζα έναντι οικίας Μοράκη, στην οδό Μεραμβέλλου.

Υπόγειο οικίας κληρονόμων Ι. Βογιατζάκη, πρώην δημάρχου, οδός Μεραμβέλλου, πλησίον γυμναστηρίου.

Υπόγειο εργοστασίου Τζωρτζάκη και το παραπλεύρως υπόγειο.

Κτήριο σταφιδικής, ειδικότερα δε όπου κατασκευάζονται τα κασάκια.

Εργοστάσιο αδελφών Κωνσταντινίδου, ξυλουργείον, παρά την πύλη των Χανίων, είσοδος επί της οδού Κισσάμου.

Καφενείον Ιωάννη Κασωτάκη, πύλη Χανίων, κάτω από το ενετικό τείχος.

Εργοστάσιο Γεωργίου Φλώρου στη Χανιόπορτα.

Υπόγειο οικίας Ιωάννου Βαρκαράκη στη Χανιόπορτα.

Ισόγειο οικείας Νικολάου Αλικιώτη στην οδό Κυδωνίας.

Υπόγειο οικίας Ιωάννου Μπελιμπασάκη στην οδό Βύρωνος έναντι σχολής Καλογραιών.

Υπόγειο Λουκά Τυράνα, ιδιοκτησία Τριανταφυλλάκη, οδός Θεοτοκόπουλου, έναντι σχολής Καλογραιών.

Οικία Γεωργίου Κωνσταντινίδη έναντι Αγίου Δημητρίου.

Αποθήκη τελωνείου παρά τον λιμένα.

Υπόγειο οικίας Ιωάννου Χατζάκη, γαλακτοπώλου, επί της οδού Ραδαμάνθου, πλησίον Αγίου Μηνά.

Τέσσερα υπόγεια οικοδομής ξενοδοχείου “Αλβετία” στην Περβόλα.

Υπόγειο κατοικίας ιατρού Μαρούση στην Περβόλα.

Υπόγειο κλινικής ιατρού Βρετάκη έναντι του Αγίου Μηνά.

Υπόγειο Βασιλικής Π. Δεληγιαννάκη έναντι φαρμακείου Γ. Σφακιανάκη.

Υπόγειο κατοικίας Λάμπη Αποστολάκη στην οδό Ζαμπελίου έναντι κατοικίας δικηγόρου Εμμανουήλ Μαραγκάκη.

Υπόγειο στο καφενείο του Ιωάννη Δουλγεράκη του Ζαργιανού, κάτω από το εμπορορραφείο του Εμμανουήλ Καστρινάκη στην Πλατειά Στράτα (σημερινή Καλοκαιρινού). Ο Ιωάννης Δουλγεράκης ήταν ο πατέρας του φιλολόγου και γνωστού δημοσιογράφου Μανόλη Δουλγεράκη.

Υπόγειο οικίας συμβολαιογράφου Γ. Ιατράκη, έναντι Αγροτικής Τραπέζης.

Υπόγειο όπου λειτουργούσαν τα συσσίτια απέναντι από την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου.

Κλείνοντας όμως αυτό το πόνημά μας, είναι σωστό να γίνουν κάποιες επισημάνσεις σε ονόματα οικογενειών, σε παλιές ονομασίες δρόμων καθώς και στην προσφορά κάποιων ιδρυμάτων.

Στη σημερινή συμβολή των δρόμων 1821 και Αγίου Μηνά υπήρχε ένας τεράστιος λάκκος από μία βόμβα που έπεσε εκεί. Προφανώς αυτή να προοριζόταν για τον ιερό ναό του Αγίου Μηνά, αλλά ο πιλότος αστόχησε και έτσι η βόμβα έπεσε παράπλευρα προκαλώντας τον τεράστιο αυτό λάκκο. Περβόλα ήταν η περοχή πάνω από το Πανάνειο.

Η σημερινή οδός Δαιδάλου ονομαζόταν, μετά το πραξικόπημα της 4ης Αυγούστου, οδός Ιωάννου Μεταξά. Όμως το όνομά της δεν κράτησε για πολύ και μέχρι σήμερα διατηρεί το όνομά της ως οδός Δαιδάλου.

Στην οδό Δαιδάλου, διαγώνια από το ξενοδοχείο του Στουμπίδη, στεγαζόταν το πατριωτικό ίδρυμα, το ΠΙΚΠΑ (Πατριωτικό Ίδρυμα Κοινωνικής Πρόνοιας και Αντιλήψεως). Βασικός του σκοπός ήταν η προστασία της μητρότητας και κυρίως η περίθαλψη του παιδικού πληθυσμού. Πρόδρομός του ήταν ο Πατριωτικός Σύλλογος Ελληνίδων που ιδρύθηκε το 1915 από τη βασίλισσα Σοφία με σκοπό την παροχή βοήθειας στους πρόσφυγες και τη διευκόλυνση της επαγγελματικής αποκατάστασής τους. Το 1917 αναδιοργανώθηκε ως πατριωτικό ίδρυμα περίθαλψης με κρατική επιχορήγηση. Στη συνέχεια προστέθηκε σ’ αυτό η ίδρυση νηπιαγωγείου και παιδικού σταθμού.

Κατά την μικρασιατική εκστρατεία συντηρούσε ιατρεία στη Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, στις πόλεις του Πόντου, βοηθώντας άτομα κάθε εθνικότητας και θρησκείας. Από το 1924 και μετά υποστηρίζει και προστατεύει την παιδική ηλικία.

Ηράκλειο… τέτοιες μέρες! Δοθείσης ευκαιρίας… για να θυμούνται οι μεγαλύτεροι και να μαθαίνουν οι νέοι μας τι  “είδαν τα μάτια” αυτής της πόλης!

Τέλος, θέλω να τονίσω, πως σήμερα απευχόμεθα να γυρίσουμε σε αυτήν την κατάσταση, την οποία βιώνουν συνάνθρωποί μας στην Ουκρανία. Επίσης λόγω της γειτνίασής μας, η οποία δεν είναι αγαστή, με τους Τούρκους εύχομαι όλα αυτά να ανήκουν στο παρελθόν.

* Ο Δημήτρης Σάββας, είναι προϊστάμενος της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης