Aντί του κομμουνισμού άλλαξε τον κόσμο

Του Γιώργου Σιακαντάρη

Ο θάνατος του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ  έθλιψε κάθε δημοκρατικό άνθρωπο και να χαροποίησε κάθε εχθρό της Δημοκρατίας. Ποιες συνθήκες όμως οδήγησαν στην περεστρόικα;

Κάθε κοινωνικό σύστημα για να αποφύγει τους βίαιους κλυδωνισμούς και τις καταρρεύσεις, για να διαιωνίζει την ύπαρξή του, ακόμη και ολοκληρωτικό να είναι, έχει την ανάγκη έστω κάποιας στοιχειώδους νομιμοποίησης.

Χρειάζεται να αποκτήσει μια κάποια συναίνεση. Στις κοινοβουλευτικές δημοκρατίες η νομιμοποίηση του συστήματος υλοποιείται μέσω του διαμεσολαβητικού ρόλου που επιτελούν τα κόμματα και οι εκλογές.

Όμως στην ΕΣΣΔ και στις ανατολικές χώρες δεν υπήρχαν διαμεσολαβητικοί φορείς ανάμεσα στη γραφειοκρατική ιθύνουσα τάξη με τα στηρίγματα της στις μυστικές υπηρεσίες και τον στρατό και τις μάζες.

Στα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια στη Ρωσία και στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη ίσως τέτοιο διαμεσολαβητικό ρόλο έπαιζε η ελπίδα, η προσδοκία μιας καλύτερης ζωής.

Από τη δεκαετία όμως του 1960 είχε εξαντληθεί  όχι κάποιο ατελές ή ημιτελές σοσιαλιστικό μοντέλο αλλά το μοντέλο «παραγωγή για την παραγωγή».

Εμφανίστηκε έτσι η ανάγκη να προωθηθούν διαμεσολαβητικοί φορείς, που αφενός θα γεφύρωναν το χάσμα μεταξύ γραφειοκρατίας και εργαζομένων πολιτών και αφετέρου θα συνέβαλαν στη διαδικασία αύξησης της παραγωγής και ικανοποίησης ορισμένων καταναλωτικών αναγκών.

Αυτό προϋπόθετε την εφαρμογή οικονομικών μεταρρυθμίσεων που θα έφερναν στο άμεσο προσκήνιο την αυτοτέλεια των διευθυντών επιχειρήσεων και των τεχνοκρατών.

Τα πρώτα οικονομικά βήματα της περεστρόικα στηρίχθηκαν στην ανάγκη να βρεθεί μια διαμεσολάβηση  μεταξύ της γραφειοκρατίας και των μαζών, έτσι ώστε να νομιμοποιηθεί το μοντέλο μέσα από άμεσες πρακτικό-οικονομικές συνέπειες, αλλά και ιδεολογικές μεταβολές (γκλάσνοστ). Αυτές οι ανάγκες για μεταβολές εντός του συστήματος γέννησαν τον Γκορμπατσόφ.

Η προσπάθειά του όμως για αναδιάρθρωση της παραγωγής και ιδεολογική ανανέωση σκόνταψε, όπως ήταν φυσικό, στην έλλειψη δημοκρατικού-θεσμικού πλαισίου. Στα μπρεζνιεφικά χρόνια η γραφειοκρατία όντως απομακρυσμένη από τις μάζες δεν είχε την ανάγκη τους, επιζητούσε μόνο τη νομιμοφροσύνη τους.

Οι γραφειοκράτες όμως στον νέο ρόλο που τους ανέθεσε ο νέος Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος, έπρεπε πρώτον να έχουν κίνητρα και δεύτερον να συνδεθούν με τις μάζες. Αυτό φυσικά σήμαινε τη μετάβαση από τον ελεγχόμενο εκδημοκρατισμό στην ανάπτυξη μορφών αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.

Η περεστρόικα  λειτούργησε σαν πολιορκητικός κριός για την εμφάνιση των πολιτών στο προσκήνιο, αλλά με αυτόν τον τρόπο υπερέβη τις αρχικές προθέσεις της. Ο Γκορμπατσόφ όχι μόνο δε στάθηκε εμπόδιο σε αυτές τις δημοκρατικές αλλαγές, αλλά και τις προώθησε αναλαμβάνοντας έναν νέο ρόλο.

Όχι τον ρόλο του ηγέτη του κόμματος-κράτος, αλλά του ηγέτη μιας κοινωνίας που προβάλει ως κύριο αίτημά της την αναγέννηση των δημοκρατικών αξιών. Ίσως να μη ήταν όλα όσα έκανε εκούσια και σχεδιασμένα.

Μάλλον τα περισσότερα δεν ήταν.

Ο Γκορμπατσόφ θέλησε ν’ αλλάξει τον κομμουνισμό και άλλαξε τον κόσμο. Τα αποτελέσματα της πολιτικής του δικαίωσαν τον Χέγκελ που μιλούσε για την «πανουργία της ιστορίας» και τον Μαρξ που υποστήριζε πως πολλές φορές τα αποτελέσματα της ιστορίας είναι διαφορετικά απ’ τις προθέσεις των υποκειμένων της.

Κάθε δημοκράτης όμως οφείλει απόλυτο σεβασμό στον μεγάλο Γκόρμπι.

Γιώργος Σιακαντάρης