370 μνημειακά κενά στην ιστορική τοπογραφία του Ρεθύμνου

Την Τετάρτη 13 Αυγούστου 2014 στις 20:00 θα παρουσιαστεί στον υπαίθριο χώρο της πλατείας Μητροπόλεως  από τον Σύλλογο Κατοίκων Παλιάς Πόλης του Ρεθύμνου ένα σημαντικό βιβλίο για την πόλη και την ιστορία του Ρεθύμνου. Τιτλοφορείται «370 μνημειακά κενά στην ιστορική τοπογραφία του Ρεθύμνου» και έχει ως θέμα του τα μνημεία εκείνα τα οποία, αν και θα έπρεπε να αποτελούν φορείς μνήμης στο διηνεκές, δεν είχαν την τύχη να επιζήσουν και κάποια από αυτά ούτε καν άφησαν ίχνη στην ιστορική μνήμη της πόλης αλλά μόνο σε αρχειακές πηγές.

Μέχρι σήμερα το πρόβλημα συνήθως εστιάζεται στο βενετσιάνικο Ρολόι, το οποίο συχνά και λανθασμένα αναφέρεται ως ηλιακό. Το Ρολόι έχει αποτελέσει από την κατεδάφισή του το έτος 1946  ένα αντικείμενο λατρείας, ένα «φετίχ» κατά κάποιο τρόπο του Ρεθύμνου, που με την εστίαση των φώτων αποκλειστικά επάνω του κρύβει στη σκιά του πολλά άλλα επίσης κατεστραμμένα μνημεία, που το βιβλίο τα ανεβάζει σε 370. Κι αν οι προσπάθειες πληρέστερης τεκμηρίωσης του Ρολογιού είναι ευοίωνες, το ίδιο θα πρέπει να συμβεί και με άλλα σημαντικά και άγνωστα σε μεγάλο βαθμό μνημεία αλλά και με καταστροφές που συμβαίνουν ακόμα και στις μέρες μας και που περνούν συχνά απαρατήρητες.

Η έννοια του μνημείου έχει διαμορφωθεί ιστορικά, ήδη από την εποχή της αρχαίας Ελλάδας, ξεκινώντας από τον 1ο π.Χ. αιώνα στη Μίλητο. Πιο πρόσφατα, ο «Χάρτης της Βενετίας» του 1964, αποτέλεσμα συνεργασίας ιστορικών και αρχιτεκτόνων, διεύρυνε κατά πολύ την έννοια, στην οποία και εδράζεται το βιβλίο που μόλις εκδόθηκε: «Η έννοια του ιστορικού μνημείου δεν καλύπτει μόνο το συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό έργο αλλά και την αστική ή αγροτική τοποθεσία που μαρτυρεί έναν ιδιαίτερο πολιτισμό, μια ενδεικτική εξέλιξη ή ένα ιστορικό γεγονός. Αυτό ισχύει όχι μόνο για τις μεγάλες δημιουργίες αλλά και για τα ταπεινά έργα που με τον καιρό απέκτησαν πολιτιστική σημασία».

Στο βιβλίο αναφέρονται αρχαιότητες, αλυκές, αναβρυτήρια, λαξευμένες επιγραφές, οχυρώσεις (τείχη, πύργοι, προμαχώνες κ.λπ.), δημόσια κτήρια διαφόρων λειτουργιών (απολυμαντήριο, αποθήκη καυσίμων, δημαρχεία και διοικητήρια, νοσοκομεία, κατοικίες διοικητών κ.λπ.), υδρευτικά και αποχετευτικά συστήματα (κρήνες, ιστορικά πηγάδια κ.λπ.), αρχειακές συλλογές, γέφυρες, μνημεία της φύσης (σπήλαια, μνημειακά δέντρα, ακτογραμμές κ.λπ.), βιομηχανικά μνημεία, γυμναστήρια, κήποι, συναγωγές, τεμένη, εκκλησίες, μονές, τεκέδες, μιναρέδες, αρχαίοι ναοί, πλατείες και περιαστικά συγκροτήματα μετοχιών. Τεκμηριώνονται επίσης στρατιωτικά κτήρια (κατοικίες στρατιωτών, ιπποστάσιο, στρατώνες κ.λπ.), κιόσκια, κονάκια, μεσαιωνικά και αναγεννησιακά μέγαρα, κουμπέδες, κωδωνοστάσια, λατομεία, λιμενικές εγκαταστάσεις, πύλες και θυρώματα, μαμπέρ, νεκροταφεία, νοσοκομεία, νεοκλασικά κτήρια, πλατείες, συνοικισμοί, σχολικά κτήρια, τουρμπέδες, φάροι, χαμάμ και πολλά άλλα.

Οπωσδήποτε οι καταστροφές των μνημείων δεν είναι άγνωστες και στην εποχή μας και, όπως γράφει ο Πρόεδρος του Συλλόγου Θωμάς Κρεβετζάκης, «…θα αισθανόμασταν δικαιωμένοι αν το πόνημά τους συνέβαλε στο να μη διευρυνθεί ο κατάλογος των 370 ελλειπόντων μνημείων με νεότερες καταστροφές.»

Για καθένα από τα 370 ελλείποντα σήμερα μνημεία, που παρουσιάζονται σε αλφαβητική σειρά, δίνονται περιληπτικά μερικά βασικά στοιχεία και με βάση αυτά επιχειρείται η τοποθέτησή τους στον χώρο. Οι ταυτίσεις γίνονται με τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία και είναι πιθανόν στο μέλλον κάποιες από αυτές να ανατραπούν. Όμως κατά βάση είναι σωστές.

Κρίθηκε σκόπιμο το βιβλίο να μην έχει τη μορφή καταλόγου χαμένων μνημείων αλλά να συνοδεύεται από κεφάλαια για την έννοια του μνημείου σήμερα και την ιστορική της εξέλιξη και για τις καταστροφές μνημείων στην ύπαιθρο του Ρεθύμνου (64 μνημεία) και στην Κρήτη συνολικά (38 μνημεία). Τα δύο τελευταία αυτά κεφάλαια θα μπορούσαν να αποτελέσουν στο μέλλον τις βάσεις για αυτοτελείς εκδόσεις. Κι ακόμα παρατίθενται κεφάλαια για τις φυσικές και τις ανθρώπινες καταστροφές στην πόλη του Ρεθύμνου, για τις αντιστάσεις που προβλήθηκαν σ’ αυτές, για τους διαφωτιστές της κοινής γνώμης, για τις αιτίες της πρόκλησης των καταστροφών και για τα αισιόδοξα μηνύματα της τελευταίας εικοσιπενταετίας. Παρατίθεται επίσης χρονολόγιο των καταστροφών, αναλυτική βιβλιογραφία, πηγές εικονογράφησης, κατάλογος των μνημείων κατά περιόδους δημιουργίας τους και αλφαβητικά ευρετήρια.

Συγγραφέας του βιβλίου και συμπαραστάτης του Συλλόγου Κατοίκων Παλιάς Πόλης είναι ο δάσκαλος-σχολικός σύμβουλος Χάρης Στρατιδάκης. Το βιβλίο αυτό είναι το 31ο κατά σειρά που εκδίδει, ενώ σχετικό με το θέμα ήταν και το πρώτο του, ο γνωστός «Οδηγός για την πόλη», που είχε κυκλοφορήσει πριν από 30 χρόνια σε τρεις γλώσσες και σε τρεις εκδόσεις η καθεμιά.

Την γραφιστική επιμέλεια του βιβλίου είχε ένας άλλος συμπαραστάτης του Συλλόγου Παλιάς Πόλης, ο Κώστας Ανδρώνης, που είχε ένα δύσκολο έργο να επιτελέσει: αφενός να επιμεληθεί ένα ογκώδες βιβλίο 312 σελίδων και αφετέρου να επεξεργαστεί και να ενθέσει στις κατάλληλες θέσεις ένα ογκώδες εικονιστικό υλικό, συγκροτούμενο από περίπου 300 φωτογραφίες, σχεδιαγράμματα, λεπτομέρειες ζωγραφικών πινάκων και χαρτών κ.λπ. Το τελικό αποτέλεσμα, που κυκλοφορεί χαρτόδετη αλλά και με σκληρό εξώφυλλο, τον δικαιώνει.

Για το νέο βιβλίο η αρχαιολόγος Ειρήνη Γρατσία, Συντονίστρια της Οργάνωσης για τη Διαφύλαξη Αρχιτεκτονικών και Πολιτιστικών Μνημείων «MONUMENTA», γράφει στον χαιρετισμό της: «Το Βιβλίο «370 μνημειακά κενά στην ιστορική τοπογραφία του Ρεθύμνου» του Χάρη Στρατιδάκη είναι πραγματικά μια αποκάλυψη των μνημείων που έχασε η Κρήτη. Το βιβλίο δίνει την ευκαιρία  να γνωρίσουμε μνημεία που χάθηκαν και κυρίως τα αίτια που οδήγησαν σε αυτή την καταστροφή, γίνεται  μνήμη και μας δίνει την ευκαιρία να αναλογιστούμε τη θέση μας απέναντι στο μνημειακό πλούτο του τόπου μας, παροτρύνει τέλος να συμβάλλουμε στην προστασία του.»

Το βιβλίο πρόκειται να παρουσιαστεί από τον αρχιτέκτονα Άρη Χατζηδάκη την επόμενη εβδομάδα σε εκδήλωση που θα πραγματοποιηθεί στην πλατεία του Μητροπολιτικού Ναού. Η επιλογή του χώρου έχει να κάνει και με το ζωντάνεμά του. Είναι φανερό ότι, παρά την ολοκλήρωση των έργων ανάπλασής του, οι πολίτες του Ρεθύμνου αλλά και οι κάτοικοι της περιοχής διστάζουν να τον χρησιμοποιήσουν και η πραγματοποίηση της εκδήλωσης εκεί δημιουργεί ελπίδες να αποτελέσει έναυσμα για μια νέα περίοδο χρήσης. Το δεύτερο μέρος της εκδήλωσης θα συνοδεύσει μουσικά ο Ρεθεμνιώτης φλαουτίστας Νίκος Κατριτζιδάκης και το συγκρότημα  AmmA : Πρόδρομος Καραδελόγλου (ούτι, λύρα) Κώστας Κεχράκος (κιθάρα, μπάσο), Παναγιώτης Σφακιανάκης (κρουστά).