Η ίδρυση της ΕΣΣΔ – Πως το εθνικό υποτάχθηκε στο κομματικό

Tου Γιώργου Σιακαντάρη

Στις 30 Δεκεμβρίου 1922 οι αντιπρόσωποι των Σοβιέτ που αποτελούνταν από αυτούς της Ρωσικής Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Σοβιετικής Δημοκρατίας (ΡΣΟΣΔ) στην οποία συμπεριλαμβάνονταν 8 Αυτόνομες Δημοκρατίες και 13 Αυτόνομες Περιοχές των μη Ρώσων (Τάταροι, Μπασκίροι, Καλμούκοι και πολλοί άλλοι), απ’ αυτούς των Σοσιαλιστικών Σοβιετικών Δημοκρατιών (ΣΣΔ) της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας και από αυτούς των Σοσιαλιστικών Ομοσπονδιακών Σοβιετικών Δημοκρατιών (ΣΟΣΔ) της Υπερκαυκακασίας (Γεωργία, Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν), μετά από εισήγηση του Στάλιν, «συναποφάσισαν» την ίδρυση της Ενωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ). Το Συνέδριο αυτό θεωρήθηκε ως το 1ο Συνέδριο των Σοβιέτ της ΕΣΣΔ.

Οι αντιστάσεις
και ο… Στάλιν

Το «συναποφάσισαν» είναι σχήμα λόγου, αφού καθόλου συναινετικά δεν έφτασαν ως εκεί. Υπήρχαν αντιστάσεις τόσο των εθνοτήτων όσο και μέσα στους μπολσεβίκους. Ο Στάλιν κατόρθωσε με επιμονή και μεθοδικότητα να επιβάλει τη δική του θέση για τη σχέση των μεγάλων εθνών, εθνοτήτων και κοινοτήτων με τη Ρωσία ως κυρίαρχου έθνους. Πολλοί πιστεύουν πως ο Λένιν δεν υποστήριζε τις μεθόδους του Στάλιν για την ενοποίηση των εθνών σε μια ενιαία κρατική οντότητα. Το σωστό είναι να ειπωθεί πως αν και είχε διαφωνίες με κάποιες πλευρές των μεθόδων του Στάλιν, καθόλου δεν διαφωνούσε με τον τελικό σκοπό, την υπαγωγή όλων των εθνοτήτων στην μπολσεβικική εξουσία, στο σοβιετικό κομμουνιστικό σύστημα. Αυτό δεν μπορούσε να γίνει ούτε σε συνθήκες αυτονομίας που προαναγγελλόταν αμέσως μετά την Επανάσταση του Οκτωβρίου του 1917, ούτε με τις περιβόητες «Συνθήκες» της ΡΣΟΣΔ με τις ΣΣΔ της Ουκρανίας, της Λευκορωσίας και της Υπερκαυκασίας (μείγμα συμμαχίας, ομοσπονδίας και ένωσης) που ακολούθησαν τη λήξη του Εμφυλίου και την τελική νίκη των μπολσεβίκων.

Μετά την Επανάσταση οι μπολσεβίκοι υποστήριξαν την προεπαναστατική λενινιστική θέση τους για την αυτοδιάθεση όλων των μη Ρώσων που ανήκαν στην τσαρική Ρωσία. Αλλά αμέσως μετά με μια σειρά άρθρων και παρεμβάσεων του Επιτρόπου των Εθνοτήτων Στάλιν φρόντισαν να κάνουν σαφές σε όλους πως είναι άλλο πράγμα η αρχή και άλλο η άσκησή της. Το πώς ακριβώς θα ασκείτο αυτό το δικαίωμα εξαρτάτο από τη νίκη ή όχι της Επανάστασης και από το ποια θα ήταν η Εξουσία εντός της οποίας αυτό θα ασκείτο. Το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης αναγνωριζόταν υπό τον όρο της σύνδεσής του με τα συμφέροντα του προλεταριάτου, δηλαδή του κόμματος και της εξουσίας τους. Ολα εξαρτιούνταν από την κατάληξη του Εμφυλίου μεταξύ των «αστών» και των «προλετάριων». Τελικά εκείνο που ονομάστηκε αυτοδιάθεση των εθνοτήτων υπήρξε εν μέρει στα χαρτιά αλλά ποτέ στην πράξη.

Το κρίσιμο τέταρτο
σημείο του άρθρου

Η αυτοδιάθεση σύμφωνα με άρθρο του Στάλιν (Ρωσικά Απαντα, 5ος Τόμος, σ. 52-59), γραμμένο τον Μάιο του 1921, εξαρτάτο από τέσσερα σημεία. Πρώτον, από τη σύνδεση του «εθνικού» με το «αποικιακό» ζήτημα, ακόμη και με τη χειραφέτηση των αφρικανικών και ασιατικών λαών από την αστική εξουσία, «ζήσε Μάη μου» δηλαδή. Δεύτερον, κατοχυρωνόταν ακόμη και το δικαίωμα των εθνών για μελλοντική ανεξαρτησία. Το τρίτο σημείο όμως συνέδεε αυτή την ανεξαρτησία με την ταυτόχρονη αποτίναξη του καπιταλισμού, πράγμα που φυσικά ακύρωνε οποιαδήποτε ανεξαρτησία πριν τη νίκη της Επανάστασης. Και το τέταρτο υποστήριζε πως η οποιαδήποτε νομική εξίσωση είχε ως προϋπόθεσή της την επίτευξη οικονομικής και πολιτικής ισότητας των εθνών. Το τέταρτο σημείο είναι το κλειδί για να κατανοήσουμε το πού το πήγαιναν ο Στάλιν και οι μπολσεβίκοι. Η αυτοδιάθεση μετατρεπόταν σε αίτημα για την ελευθερία και την ισότητα όλων των εθνών και εθνοτήτων στο πλαίσιο του σοσιαλιστικού συστήματος. Οσο η αντεπανάσταση απειλούσε την Επανάσταση, καμία ανεξαρτησία δεν θα έπρεπε να επιτραπεί να διαρρήξει την «κοινότητα συμφερόντων» των ρώσων εργατών με τους εργάτες των άλλων λαών και εθνοτήτων. Οι εθνότητες ήταν ανεξάρτητες ομοσπονδίες, αλλά πρωτίστως παρέμεναν ενεργά μέλη της Επανάστασης.

Δυνατότητα αυτοδιάθεσης
μετά την επικράτηση

Ολα αυτά αντιμετωπίζονταν και ρυθμίζονταν στο πλαίσιο της κυριαρχίας του Συντάγματος της ΡΣΟΣΔ. Δηλαδή η δυνατότητα αυτοδιάθεσης εξαρτάτο από τη νίκη της Επανάστασης και τον σχηματισμό μπολσεβικικών κυβερνήσεων στις μη ρωσικές εθνότητες. Μέχρι τότε έπρεπε να αντιμετωπιστούν εχθρικές κυβερνήσεις όπως η ουκρανική Ράντα, οι αντιπολιτευόμενες κυβερνήσεις των Τατάρων και των Μπασκίρων, η αυτονομία των γεωργιανών μπολσεβίκων που συνεργάζονταν με τους  δικούς τους μενσεβίκους και πολλών άλλων. Οι λαοί κοντά στ’ ανατολικά και στα νοτιοανατολικά της Ρωσίας όπως αυτοί της Μπουχάρας (Ουζμπεκιστάν) και της Χωρεσμίας (Καζακστάν-Τουρκμενιστάν) καμία συμπάθεια δεν έδειχναν προς τους σκοπούς και τις αξίες των μπολσεβίκων. Το 1920 μετά την ήττα των Κόλτσακ και Ντενίκιν η σοβιετική κυβέρνηση είχε για πρώτη φορά τη δυνατότητα να ασχοληθεί σοβαρά με τις χώρες στα πιο ανατολικά σύνορά της, αλλά και με τις πιο κοντινές όπως η Ουκρανία, η Λευκορωσία, η Αρμενία, η Γεωργία και το Αζερμπαϊτζάν.

Πρόσδεση με συνθήκες
«οικειοθελούς» συνεργασίας

Το μέσο που επιλέχθηκε ήταν η ανακήρυξη των ανεξάρτητων δήθεν Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, αλλά και το δέσιμο αυτών των Δημοκρατιών με τη ΡΣΟΣΔ με άκομψες συνθήκες «οικειοθελούς» συνεργασίας. Η αυτοδιάθεση «εφαρμοζόταν ως Ενωση Ομοσπονδιών», μέσω των οποίων υποτίθεται πως οι λαοί ενώνονταν με τη βούλησή τους και διατηρώντας την αυτονομία τους. Το εθνικό ζήτημα ήταν αυτό πάνω στο οποίο ζυγιζόταν και ευρισκόταν ελλιπής η κομματική ιδεολογία. Από την πρώτη στιγμή οι «εθνοτικές» προσδοκίες υπέσκαπταν την πολιτική των μπολσεβίκων.

Το πολιτικό ζήτημα
έγινε «διοικητικό»

Ηταν ο καιρός να μπουν σε εφαρμογή τα σχέδια του Στάλιν που απέρριπτε τη λύση της «πολιτιστικο-εθνικής» αυτονομίας για χάρη «της περιφερειακής αυτονομίας των χωρών των συνόρων». Ενα εξόχως πολιτικό ζήτημα παρουσιαζόταν ως διοικητικό. Στις 22 Φεβρουαρίου 1922 οι μη ρωσικές Δημοκρατίες «συμφώνησαν» να εξουσιοδοτήσουν τη ΡΣΟΣΔ να τους εκπροσωπεί και να τους αντιπροσωπεύει στα διεθνή φόρα. Ηταν το πρώτο βήμα για την επικράτηση της ΕΣΣΔ. Στην ουσία πλέον δεν υπήρχε καμία διαφορά μεταξύ της ΡΣΟΣΔ, των Αυτόνομων Δημοκρατιών εντός της ΡΣΟΣΔ και των ανεξάρτητων Δημοκρατιών εκτός ΡΣΟΣΔ. Ολοι αυτοί στις 30 Δεκεμβρίου 1922 ενώθηκαν και τυπικά στην ΕΣΣΔ. Είναι ειρωνεία της τύχης πως αυτή «εξέπνευσε» πέντε μέρες πριν τα 69α γενέθλιά της, την 25η Δεκεμβρίου 1991.

Γιώργος Σιακαντάρης