‘Ανδρέας Παπανδρέου. Το αίνιγμα’

Tου Σίμου Ανδρονίδη

Οι εκδόσεις ‘Βιβλιοπωλείον της                Εστίας,’ κυκλοφόρησαν εντός του 2021, το βιβλίο του πρώην πρεσβευτή των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής στην Ελλάδα, Μοντήγκλ Στερνς, που εν προκειμένω, φέρει τον τίτλο ‘Ανδρέας Παπανδρέου. Το αίνιγμα.’

Όπως και ο ίδιος ο τίτλος του βιβλίου δηλοί, ο Αμερικανός διπλωμάτης εστιάζει στο πρόσωπο του ιδρυτή του Πανελληνίου Σοσιαλιστικού Κινήματος (ΠΑΣΟΚ) και πρωθυπουργού με το ίδιο κόμμα, Ανδρέα Παπανδρέου, επιχειρώντας να ‘ιχνηλατήσει’ την πολιτική του πορεία, δίχως όμως να έχει ως πρωταρχικό του μέλημα να γράψει μία κλασική πολιτική ανάλυση.

Αντιθέτως, ξεκινώντας από τα παιδικά ακόμη, χρόνια της ζωής του Ανδρέα Παπανδρέου, ο Στερνς αποδίδει έμφαση στα χαρακτηριστικά εκείνα τα οποία και συνετέλεσαν στη διαμόρφωση της πολιτικής προσωπικότητας του Ανδρέα, όπως έγινε ευρύτερα γνωστός, κύρια την περίοδο της Μεταπολίτευσης και μετά την άνοδο του Πανελληνίου Σοσιαλιστικού Κινήματος (ΠΑΣΟΚ) στην εξουσία,[1] με το νήμα εκείνο που συνέχει την αφήγηση, να είναι η προσωπική σχέση του συγγραφέα του βιβλίου με τον Ανδρέα Παπανδρέου, στο εγκάρσιο σημείο όπου αυτή άρχισε να διαμορφώνεται όταν ο Στερνς εκλήθη να υπηρετήσει στην Αμερικανική πρεσβεία στην Ελλάδα στα τέλη περίπου της δεκαετίας του 1950.

Εν καιρώ δηλαδή, της μετεμφυλιακής-μεταπολεμικής περιόδου. Οι δύο άνδρες οικοδόμησαν μία καλή προσωπική σχέση, σχέση που διατηρήθηκε, με αυξομειώσεις και μεταπτώσεις μέχρι την δεκαετία του 1980, όταν ο Μοντήγκλ Στερνς ανέλαβε καθήκοντα πρέσβη των Ηνωμένων Πολιτειών στην Ελλάδα.

Σε αυτό το πλαίσιο, θα ισχυρισθούμε πως η προσωπική σχέση των δύο ανδρών, υποκείμενη στις κοινωνικές-πολιτικές διεργασίες που λάμβαναν χώρα, αποτελεί το καθαυτό κέντρο, ή αλλιώς, το σημείο αναφοράς επί του οποίου στέκεται ο Στερνς και παρατηρεί την πολιτική πορεία του Ανδρέα, στρεφόμενος προς διάφορες κατευθύνσεις, αναψηλαφώντας το ιστορικό παρελθόν όσο χρειάζεται ώστε να αλιεύσει τα στοιχεία που δείχνουν προς την κατεύθυνση διαμόρφωσης της Ανδρεοπαπανδρεϊκής προσωπικότητας, αποδίδοντας έμφαση σε σημεία-κλειδιά.

Ήτοι, στη σχέση του με τον πατέρα του Γεώργιο Παπανδρέου, εκεί όπου για τον Ανδρέα ο Γεώργιος, ο αποκαλούμενος και ‘Γέρος της Δημοκρατίας,’ δεν ήσαν, εκτός από πατέρας, και ‘φίλος,’ στη μακροχρόνια διαμονή του στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, διαμονή που συνοδεύθηκε από προσωπικές και επαγγελματικές εξελίξεις, στην ενασχόληση του με την κομματική πολιτική που άρχισε ως στράτευση με την Ένωση Κέντρου.

Με τον Ανδρέα να μετατρέπεται σε έναν ριζοσπάστη πολιτικό, Σοσιαλιστικής, πολιτικοϊδεολογικής κατεύθυνσης, ο οποίος, με τον πατέρα του θα μοιρασθεί τον εκδηλωτικό τρόπο με τον οποίο απευθύνονταν και οι δύο ενώπιον του πλήθους.

Ο Μοντήγκλ Στερνς δεν έχει εξ αρχής την πρόθεση να συγκροτήσει μία ‘αγιογραφία’ του Ανδρέα, προσεγγίζοντας τον αποστασιοποιημένα, βήμα-βήμα και ψύχραιμα ώστε να μη χαθεί μέσα στον κυκεώνα των αναφορών και δη, των έντονων αναφορών που προκαλεί το πρόσωπο και η εν γένει πολιτική του διαδρομή (από το 1981 και έπειτα, εδώ), αναδεικνύοντας τις αντιφάσεις του, και τις εντάσεις που προκαλούσε η εναλλαγή μεταξύ Αμερικανικής και ελληνικής κουλτούρας. Πόσο ‘Έλληνας’ ήταν ο οικονομολόγος, διδάσκων σε πανεπιστήμια των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, την δεκαετία του 1950, όταν και κατέφθασε στην Ελλάδα για να ηγηθεί του Κέντρου Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών (ΚΕΠΕ), επενδύοντας σε μία μεταρρυθμιστική ατζέντα που στόχευε στον εκσυγχρονισμό της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας;

Και, από την άλλη, πόσο ‘Αμερικανός’ ήταν ο ριζοσπάστης πολιτικός όταν ίδρυσε το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα (ΠΑΣΟΚ), το 1974, επενδύοντας σε μία κριτική στάση προς την εξωτερική πολιτικών των Ηνωμένων Πολιτειών, και θεωρώντας την βασικό πόλο πρόκλησης αστάθειας στη διεθνή αρχιτεκτονική ασφαλείας;

Για τον Ανδρέα, αρκετές φορές, η καλύτερη επιλογή ήταν η αρχική, αυτή που δεν απαιτούσε ενδελεχή εξέταση, εκεί όπου ο ίδιος, επιχείρησε την κάθοδο του στην πολιτική σκηνή, γνωρίζοντας εκ των προτέρων το ρίσκο που αναλάμβανε, αφήνοντας πίσω του μία πολλά υποσχόμενη πανεπιστημιακή καριέρα και μία χώρα στην οποία, αφενός μεν είχε προσαρμοσθεί για τα καλά, και, αφετέρου δε, η παρουσία του εκεί, τον βοήθησε ώστε να ξεπεράσει τις ‘αναταράξεις’ της εφηβείας του, τα προβλήματα που του προκάλεσε η ‘ενθυλάκωση’ Τροτσκιστικών ιδεών,[2]  προσφέροντας του την δυνατότητα να δοκιμασθεί και να εξελιχθεί σε ένα διαφορετικό περιβάλλον.

Οπότε, μόνο άγονη, παρά τις και εδώ αντιφάσεις-αντινομίες, τα προβλήματα στον πρώτο του γάμο, δεν υπήρξε η διαμονή τους στις Ηνωμένες Πολιτείες, με την επιστροφή του στην Ελλάδα, και περισσότερο την απόφαση μόνιμης εγκατάστασης του, να είναι μεταιχμιακή και να μην προσφέρεται για πανηγυρισμούς. Σε ένα λεπτό σημείο όπου ο ίδιος, επεδίωξε να ξεχωρίσει, αυτή την φορά, όχι τόσο με την πρόταξη μίας μεταρρυθμιστικής ατζέντας, αλλά, με την άρθρωση ενός λόγου περί ‘κατεστημένου’ που στο πολωμένο κοινωνικό-πολιτικό κλίμα της δεκαετίας του 1960, βρήκε ευήκοα ώτα, καλύπτοντας ουσιαστικά το κενό στο χώρο μεταξύ της Ένωσης Κέντρου και της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς (ΕΔΑ).

Όλα αυτά, παρουσιάζονται ανάγλυφα στην αφήγηση του Στερνς, ο οποίος βρίσκει τον χώρο και την ευκαιρία να προβεί σε αξιολογικές κρίσεις πολιτικών προσώπων όπως ο Γεώργιος Παπανδρέου και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής,[3] σε σύντομες αναλύσεις του προδικτατορικού κυρίως πολιτικού γίγνεσθαι της χώρας, και ακόμη, της εξωτερικής πολιτικής των Ηνωμένων Πολιτειών την οποία και υπηρέτησε.

Άρα, μπορούμε να πούμε πως γράφει  ως ψύχραιμος διπλωμάτης, από την άλλη όμως, λειτουργεί ως ένας ιδιαίτερος πολιτικός παρατηρητής (και όχι ανατόμος) της ελληνικής πολιτικής πραγματικότητας, εντάσσοντας τον Ανδρέα Παπανδρέου στη χορεία των μεγάλων, αλλά ‘χαμένων’ ευκαιριών για τη χώρα: Ναι μεν συνέβαλλε, κατά την διάρκεια των κυβερνητικών θητειών του ΠΑΣΟΚ, στην επίτευξη στόχων, ασκώντας κοινωνική πολιτική, προωθώντας μεταρρυθμίσεις σε επιμέρους τομείς, μεταρρυθμίσεις που άλλαξαν την εικόνα της χώρας επί το θετικότερον, από την άλλη όμως δε, δεν κατάφερε να προχωρήσει σε έναν δραστικό εκσυγχρονισμό της χώρας,  επιλέγοντας τακτικισμούς και μία πολιτική πλειοδοσίας. Και η αίσθηση της ‘χαμένης’ ευκαιρίας διευρύνεται, όταν γίνονται αντιληπτά τα ‘εργαλεία’ άσκησης πολιτικής που είχε στη διάθεση του ο Ανδρέας. Ο Στερνς γράφει έχοντας επίγνωση πως ο Ανδρέας υπήρξε για πολλούς ο ‘δικός μας πολιτικός,’ δίχως όμως να έχει πρόθεση να χαϊδέψει αυτιά, ή να λαϊκίσει.

[1] Ο Ανδρέας κατάφερε, κύρια την περίοδο της Μεταπολίτευσης, να ξεφύγει πολιτικά από την ‘σκιά’ του πατέρα του, Γεώργιου, για τον οποίο, υπήρχε μόνο ένας προορισμός για τον νεότερο Παπανδρέου: Η εμπλοκή του με την πολιτική, κάτι το οποίο, δεν ενθουσίαζε τον καθηγητή Ανδρέα Παπανδρέου, όταν αυτός ζούσε και δραστηριοποιούνταν στις Ηνωμένες Πολιτείες.

[2] Χρήζει επισήμανσης, πως στον Ανδρέα Παπανδρέου, εν καιρώ Μεταξικής Δικτατορίας, ασκήθηκε εν-σώματη βία, τα ‘ίχνη’ της οποίας, ψυχο-συναισθηματικά, τον συνόδευαν για χρόνια.

[3] Το ενδεχόμενο μίας δεύτερης προεδρικής του θητείας, το 1985, είχε ως αποτέλεσμα την ενεργοποίηση αντι-Καραμανλικών ανακλαστικών σε σημαντικό τμήμα της οργανωμένης βάσης του τότε ισχυρού ΠΑΣΟΚ, με τον ίδιο να μην είναι καθίσταται παρά η ‘ενσάρκωση’ του ‘κατεστημένου’ (ας μην υποτιμούμε αυτή τη διάσταση) που θέτει εμπόδια και προσκόμματα στην εξέλιξη και στην εμβάθυνση του εγχειρήματος της ‘Αλλαγής.’

Σίμος Ανδρονίδης