Για την επίθεση στο ‘Charlie Hebdo’
Του Σίμου Ανδρονίδη
Αυτές τις ημέρες Παρίσι, εκκινεί η δίκη για τους ηθικούς αυτουργούς της βίαιης και δολοφονικής επίθεσης στα γραφεία του σατιρικού περιοδικού ‘Charlie Hebdo,’ επίθεση που έλαβε χώρα τον Ιανουάριο του 2015. Η δημοσίευση των σκίτσων που αναπαριστούσαν τον προφήτη Μωάμεθ από το περιοδικό, θεωρήθηκε ως έμπρακτη απόδειξη θρησκευτικής αλλά και πολιτισμικής ‘ασέβειας’ από τους τζιχαντιστές Σαϊντ και Σερίφ Κουασί, που εν προκειμένω, εισέβαλλαν στα γραφεία του περιοδικού, πυροβολώντας και φονεύοντας 12 ανθρώπους, μεταξύ αυτών και σκιτσογράφων όπως ο Βολινσκί και ο Σαρμπ. Οι δράστες της επίθεσης στα γραφεία του ‘Charlie Hebdo’ στο Παρίσι, φώναζαν ‘Αλλάχ Ακμπάρ’ σε κάθε πυροβολισμό, υποστασιοποιώντας ή εσωτερικεύοντας πρωταρχικά την βία στη γλώσσα, στην επίκληση του ‘Αλλάχ’ (του Θεού) για χάρη και στο όνομα του οποίου πραγματοποιείται η επίθεση.
Η επίκληση ‘Αλλάχ Ακμπάρ’ προσδιορίζει τους όρους μίας βίας ‘τιμωρητικής’ προς τους ‘άπιστους’ και ‘ασεβείς,’ διευρύνοντας ταυτόχρονα το ρήγμα: Έτσι, η κάθε σφαίρα, αφενός μεν στρέφεται εναντίον των ‘απίστων’ εικονοποιώντας, διαμέσου της γλώσσας την μορφή ενός θεού που δεν καθίσταται ‘φιλεύσπλαχνος’ προς τους ‘άπιστους’ που χρήζουν ‘σιωπής,’ και, αφετέρου δε, σημασιοδοτεί την δυνατότητα απόδοση ‘χάρης’ και δη ‘θείας χάρης’ προς τους αυτούς που μάχονται για το ‘δίκαιο’ του. Με έναν ιδιαίτερο τρόπο, η φράση ‘Αλλάχ Ακμπάρ’ «απελευθερώνει μια δυνάμει απεριόριστη βία», για να παραφράσουμε τον Στάθη Κουβελάκη.[1]
Η Ισλαμιστική βία εδώ διεκδικεί την κανονικοποίηση της ανοιχτά και μαζικά, εντασσόμενη στη λειτουργία του πολιτικού Ισλάμ εν καιρώ μετα-νεωτερικότητας, που συνδέει την ιδεολογία ‘μάχης’ που κινεί και ωθεί, με την ατομική δράση που μεταπλάθει νοήματα και αναπαραστάσεις προς την κατεύθυνση μίας εκκαθαριστικής βίας που είναι αντι-δυτική και δι-ιστορική με την έννοια ό,τι θέλει να αντιστρέψει τους όρους της ιστορίας και της ιστορικής θέσμισης.
Πέντε χρόνια μετά από την έκφραση, σε πραγματικό χρόνο, αυτής της τζιχαντιστικού τύπου βίας που διεκδικεί την εμβάπτιση της στα νάματα του Ισλαμικού[2] καταστατικού πυρήνα, η συντακτική ομάδα του σατιρικού περιοδικού με την παράδοση σάτιρας, λεπτής και μη, ειρωνείας και βλάσφημου χιούμορ που νοηματοδοτεί (την ακόμη και πολιτική) την απενοχοποίηση του γέλιου και της παιγνιώδους διάθεσης που τίθεται ενώπιον της σοβαρότητας, προχώρησε στην αναδημοσίευση των επίμαχων σκίτσων του Μωάμεθ, προβαίνοντας στην ανάκληση του τραυματικού συμβάντος.
Στο μεσοδιάστημα, η συντακτική ομάδα, και υπό την επήρεια του σοκ της βίαιης δολοφονικής επίθεσης, απέφυγαν να δημοσιεύσουν κάποιο σκίτσο, κάτι που μας ωθεί να επισημάνουμε ό,τι οι υπεύθυνοι της έκδοσης του περιοδικού, έπεσαν στην επικίνδυνη ‘παγίδα’ της αυτο-λογοκρισίας, ή αλλιώς, της σιωπής ως αυτο-λογοκρισίας.
Η ανα-δημοσίευση αυτών των εικόνων του προφήτη[3] δεν επιδιώκει την εύτακτη ή την ευθύγραμμη σύνδεση του παρελθόντος με το παρόν με συνδετικό κρίκο το περιοδικό και την λειτουργία του, αλλά, αντιθέτως, αξιώνει την δυνατότητα ανάκλησης αυτής της τάσης της σιωπής, επιτρέποντας στο περιοδικό να βρει εκ νέου τα πατήματα του.
Πέραν αυτού όμως, και η συγκεκριμένη επιλογή και η ίδια η επίθεση που προκάλεσε δώδεκα νεκρούς, στρεφόμενη εναντίον της ελευθερίας του λόγου και της έκφρασης, υπενθυμίζει ακριβώς αυτά τα σημαίνοντα, εκεί όπου η αυτού του είδους η ελευθερία είναι η ελευθερία αυτού που πράττει διαφορετικά και ανορθόδοξα, δημιουργώντας την εικόνα και συγκροτώντας τον λόγο ως ‘προϊόν’ στοχασμού, ατομικού στοχασμού.
Η ισοστάθμιση της ελευθερίας δεν δύναται να σχετίζεται με το εάν προσβάλλονται οι αξίες κοινωνικών ομάδων και θρησκευτικών οργανώσεων, καθότι τότε ελλοχεύει ο κίνδυνος της σχετικοποίησης της δημιουργίας, και σε ένα δεύτερο επίπεδο, της έλλειψης, της ασφυξίας της μέσα στα στεγανά του ‘ιερού’ και του ‘απαγορευτικού.’ Έτσι η ελευθερία της έκφρασης καθίσταται πεδίο που λαμβάνει υπόψιν διάφορες παραμέτρους: Ποιος θέτει τα όρια και για ποιον λόγο; Και τότε, που ευρίσκεται εντός αυτής της συνθήκης, ο δημιουργός ως παραγωγός νοημάτων; Ως δέκτης ερεθισμάτων;
Οι σκιτσογράφοι του περιοδικού, έδρασαν γνωρίζοντας το ενδεχόμενο τίμημα, κινήθηκαν εντός της επικράτειας των απειλών χρήσης βίας και της ρίψης του αναθέματος της ενοχής. Αλλά δημιούργησαν, προτάσσοντας την επιλογή. Και αυτή είναι η σημαντικότερη κληρονομιά τους. Με την στάση τους, αντιτάχθηκαν στη συγκεκριμένη βία. Στις συνδηλώσεις μίας βίας που ανήγαγε τον θάνατο σε οιονεί μορφή λογοκριτικής συνθήκης.
Οπότε, θα αναφέρουμε πως η ελευθερία του λόγου και της έκφρασης, απαιτείται να διεκδικούνται καθημερινά, έντονα, γειωμένα και με όρους πολιτικών-δημοκρατικών επίδικων, ακόμη και εκεί όπου ισχύει η θεσμική τους κατοχύρωση.[4] Ή αλλιώς, η συνταγματική τους διασφάλιση. Ακόμη και με τραυματικό τρόπο, η περίπτωση του Γαλλικού[5] ‘Charlie Hebdo’ τοποθετεί στο προσκήνιο τα ως άνω ζητήματα, μία ελευθερία λόγου (και τύπου) που συνδέει τον δημιουργό με την κοινωνική ολότητα. [6]
Το όλο ζήτημα της ελευθερίας της έκφρασης, όπως γράφει ο Δημήτρης Χριστόπουλος, «είναι ένα ευρύτερο ζήτημα που ακουμπά στον πυρήνα της ελευθερίας της έκφρασης του καθενός μας και όλων μας».[7] Η ελευθερία του λόγου-έκφρασης, της δημιουργίας, προϋποτίθενται πάνω στην αξίωση της δημοσίευσης, που καθιστά ένα έργο ορατό, απτό, έτοιμο προς χρήση.
Σύμφωνα με τον Νίκο Παναγιωτόπουλο, «πιστεύω πως θα πρέπει να αγωνισθούμε πρακτικά-δηλαδή πολιτικά-με την ειδική σημασία του όρου, για να εγκαθιδρύσουμε μια πραγματική δεοντολογία δράσης, για να αποκτήσουμε αντισώματα στους μηχανισμούς ετερονομίας. Και αυτοί οι αγώνες θα πρέπει να διεξαχθούν, καταρχάς- και το θεωρώ πολύ βασικό- με ειδικά εργαλεία σε κάθε πεδίο χωριστά, αντί να τους μεταθέσουμε σε άλλους χώρους, για παράδειγμα στο χώρο της καθαρής πολιτικής, όπως συμβαίνει συχνά».[8]
[1] Βλέπε σχετικά, Labica Georges, ‘Η βία; Ποια βία;’ Μετάφραση: Βαλλιάνος Χρήστος-Μπέτζελος Τάσος, Πρόλογος-Επίμετρο: Κουβελάκης Στάθης, ‘ Εκδόσεις Εκτός Γραμμής, Αθήνα, 2014, σελ. 186.
[2] Για μία κατατοπιστική ανάλυση των προεκτάσεων που είχε προσλάβει το 2006 η δημοσίευση χιουμοριστικών σκίτσων του προφήτη Μωάμεθ από μία εφημερίδα της Δανίας, σκίτσα που δημοσιεύθηκαν και στο ‘Charlie Hebdo,’ βλέπε σχετικά, Χριστόπουλος Δημήτρης, ‘Λογοκρισία και δικαιώματα: Από τα σκίτσα του Μωάμεθ στην ελληνική βλασφημία,’ στο: Ζιώγας Γιάννης, Καραμπίνης Λεωνίδας, Σταυρακάκης Γιάννης & Χριστόπουλος Δημήτρης, (επιμ.), ‘Όψεις λογοκρισίας στην Ελλάδα,’ Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα, 2008, σελ. 76-81, όπου και μία προσέγγιση των αντιδράσεων που προκλήθηκαν στο μουσουλμανικό κόσμο με όρους γεω-πολιτικής.
[3] Ενέχει ενδιαφέρον μία ανάλυση τόσο του χιουμοριστικού και αμφισβητησιακού τρόπου με τον οποίο ιστορικά το ‘Charlie Hebdo’ τέμνει την σοβαροφάνεια διαφόρων προσώπων και θεσμών, όπως και χαρακτηριστικά που άπτονται θρησκευτικών-τελετουργικών λειτουργιών, όσο και της καθημερινής απο-ιεροποίησης, έτσι όπως προβάλλεται από τους Βρετανούς ‘Μόντι Πάιθον’ στην ταινία του ‘Ένας Προφήτης, μα τι Προφήτης.’ Και αυτή η ανάλυση δύναται να λάβει χώρα σε συγκριτική προοπτική.
[4] Ο ελληνογάλλος αρχιμουσικός Διονύσης Δερβιτσιώτης-Μπουρνιάς, ως προς το διακύβευμα της σάτιρας και δη της πολιτικής σάτιρας, τονίζει πως αυτήν εξαιρείται η «φυσική εμφάνιση» και ο «σεξουαλικός προσανατολισμός». Βλέπε σχετικά, Μπουρνιάς-Δερβιτσιώτης Διονύσης, ‘Ελευθερίας, μποξ, δημοσιογραφία, εφημερίδα ‘Τα Νέα,’ 07/09/2020, σελ. 14.
[5] Στη Γαλλία η ελευθερία του να ομιλώ και να ‘θίγω’ καταστάσεις, αποτελεί χαρακτηριστικό και συστατικό στοιχείο αυτού που αποκαλείται ‘εκκοσμίκευση.’ Είναι αυτή η έννοια που έχει κατά νου ο πρόεδρος Εμμανουέλ Μακρόν όταν τονίζει την δυνατότητα διασφάλισης, και από την δική του πλευρά, της «ελευθερία της βλασφημίας». Η ελευθερία του ενός δεν τελειώνει εκεί όπου αρχίζει η ελευθερία του άλλου, όπως θέλει μία διαδεδομένη άποψη. Ως προς αυτό, αυτή η ελευθερία δύναται να συνδιαλλαγεί δραστικά με την ελευθερία του άλλου, ήτοι, ο λόγος-δημιουργία, η σατιρική εικόνα-δημιουργία με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις.
[6] Στο ‘πνεύμα’ μίας ελευθερίας της έκφρασης που εκφράζεται δραστικά και ως εμπρόθετη κριτική και ως σάτιρα-καυτηριασμός μίας κατάστασης, θα εντάξουμε το πρωτοσέλιδο της Γαλλικής αθλητικής εφημερίδας ‘L’ Equipe,’ το πρωτοσέλιδο της οποίας, στα τέλη του Αυγούστου, έτεινε στον επαναπροσδιορισμό, ποδοσφαιρικά και σατιρικά, του γνωστού μότο της Μπαρτσελόνα ‘κάτι παραπάνω από ένας σύλλογος.’ Σε αυτό το πλαίσιο, το συγκεκριμένο μότο παραφράζεται και μετατρέπεται σε ‘κάτι παραπάνω από ένα μπουρδέλο,’ έχοντας θεμελιωθεί λεκτικά πάνω στην ήττα της Μπαρτσελόνα με 8-2 από την ομάδα της Μπάγερν, για την προημιτελική φάση του Champions League, καθώς και πάνω στην πρόθεση του ποδοσφαιριστή Λιονέλ Μέσι να αποχωρήσει από την ομάδα.
[7] Βλέπε σχετικά, Χριστόπουλος Δημήτρης, ‘Λογοκρισία και δικαιώματα: Από τα σκίτσα του Μωάμεθ στην ελληνική βλασφημία…ό.π., σελ. 86.
[8] Βλέπε σχετικά, Παναγιωτόπουλος Νίκος, ‘Αντινομίες ελευθερίας/λογοκρισίας,’ στο: Ζιώγας Γιάννης, Καραμπίνης Λεωνίδας, Σταυρακάκης Γιάννης & Χριστόπουλος Δημήτρης, (επιμ.), ‘Όψεις λογοκρισίας στην Ελλάδα…ό.π., σελ. 176.
